Boude bewoordingen

op een object. We kijken naar iets, hebben aandacht voor iemand of voor iets.
Intentionaliteit is kenmerkend voor psychische fenomenen zoals waarneming
of emotie. Lange tijd heeft de psychologie dit ogenschijnlijk zo triviale
inzicht stelselmatig miskend. Empiristische theorieën (van Locke en
anderen) huldigden doorgaans een zeer passieve opvatting over waarneming.
Waarneming werd uitgelegd als een reeks chemische of fysiologische
reacties op prikkels die op het netvlies vallen. De interactie tussen
psychische fenomenen werd al even mechanicistisch uitgelegd, in termen
van associatie. Brentano daarentegen benadrukt de actieve betrokkenheid
van het individu op waarnemingsobjecten of herinneringsinhouden. Het
subject kijkt naar het object, zoekt het object – dat is de oorspronkelijke situatie.
Pas in tweede instantie is er een netvlies dat prikkels registreert. Intentionaliteit
wordt een cruciaal programmapunt van de fenomenologie.
Als de eigenlijke grondlegger van de fenomenologie wordt Edmund
Husserl (1859-1938) beschouwd, een tijdgenoot van Freud (1856-1939).
Hun werk vertoont opvallende overeenkomsten. Beide auteurs initiëren
rond hun veertigste levensjaar (omstreeks 1900) een nieuwe discipline,
voortbouwend op het werk van Brentano en Breuer. Freud publiceert in
1900 (eigenlijk in 1899) de Traumdeutung, het begin van de klassieke psychoanalyse.
Husserl publiceert in 1900 en 1901 zijn Logische Untersuchungen,
het begin van de klassieke fenomenologie.
Husserl lezen vergt geduld. Hij gebruikt termen zelden in hun conventionele
betekenis en schuwt precieze definities. Voortdurend is hij bezig
zijn begrippen bij te schaven en bij stellen. Hij weigert hun betekenis te
consolideren. Daar komt bij dat hij, zoals hij zelf zegt, een eeuwige beginneling
– een Anfänger – is. Ondanks de fascinerende filosofische perspectieven
die hij zijn lezers (niet zelden in emfatische bewoordingen) in het
vooruitzicht stelt, dreigt het werk herhaaldelijk te stagneren. Telkens weer
ziet deze extreem-conscientieuze auteur zich gedwongen terug te keren
naar het begin, om de oorspronkelijke motivatie, de eerste aanzet te hernemen.
Zijn filosofie staat volledig in het teken van deze beweging: Terug
naar het begin, naar de dingen, de oorspronkelijke fenomenen zelf. De fenomenologie
is een strenge wetenschap, houdt hij zijn lezers voor, en haar
strengheid is zelfs radicaler dan die van de exacte wetenschappen. Enerzijds
wordt de oorsprong van het fenomeen gevonden in het object en roept
Husserl op tot een terugkeer naar de dingen, tot een grondig onderzoek
van hun fundamentele hoedanigheid. Anderzijds wordt de oorsprong van
het fenomeen gevonden in het subject en roept Husserl op tot een grondig
onderzoek van de fundamentele structuren van ervaring.
De term ‘fenomenologie’ verschijnt voor het eerst in de inleiding tot
het tweede deel van de Logische Untersuchungen (1901). Fenomenologie, aldus
Husserl, onderzoekt de fundamentele structuur van het bewustzijn,
81