Boude bewoordingen

proefpersoon. Daarom is het van belang mensen zoveel mogelijk door machines
te vervangen en ook het gedrag van mensen zo machinaal mogelijk
te laten verlopen, op grond van eenduidige regels en procedures. Het ideaal
van de psychologie is een onderzoeker die zo goed als afwezig is, een psychologie
zonder psycholoog (p. 148). Freud is een voorbeeld van hoe het niet
moet. Hij weigerde zijn eigen rol te formaliseren en was daardoor al te nadrukkelijk
aanwezig in zijn ‘empirie’. De proefleider moet zichzelf tegen
zijn eigen vooroordelen en emotionele reacties beschermen. In het extreme
geval registreert hij niets anders dan (de reactie van de proefpersoon op)
zijn eigen gedrag. Meer nog dan het gedrag van de proefpersoon moet de
onderzoeker zijn eigen gedrag controleren. Zelfwantrouwen is passender
voor een psycholoog dan de neiging zichzelf als onbevooroordeelde observator
te beschouwen.
De interactie tussen onderzoeker en proefpersoon is geen voorzetting
van de alledaagse omgangsvormen. De laboratoriumsituatie plaatst onze alledaagse
conventies en evidenties tussen haakjes. De proefpersoon is geen
persoon, maar een meetinstrument, een verzameling meetpunten. De onderzoeker
is slechts geïnteresseerd in zijn gedrag voor zover dit gedrag door
de onderzoeksopzet wordt bepaald. Proefpersonen zijn (in het ideale geval)
niet uniek, ze zijn formeel verwisselbaar, anoniem. Het beeld van ‘de mens
in zijn wereld’ wordt afgedaan als een ‘romantische creatie’ (p. 129). De
psycholoog moet reduceren, niet alles willen zien, niet alles met alles in samenhang
willen brengen (p. 139). Hij moet afzien van de ambitie de ‘totale
mens’ te beschrijven en bereid zijn de fenomenen van hun ‘volle menselijkheid’
te ontdoen. Dat het laboratorium een kunstmatige situatie is, en het
daarin optredende gedrag een artefact, is juist maar moet niet als een verwijt
worden beschouwd. Is de positie van de fenomenoloog achter zijn bureau,
met een pen in zijn hand, minder kunstmatig? Gedrag is altijd een artefact
van een kunstmatige situatie – dit geldt voor het besturen van een auto net
zo goed als voor het wandelen over een landweg, aldus Linschoten (p. 232).
In het laboratorium gaat het echter om een overzichtelijke, controleerbare
situatie.
Wat Linschotens boek zo interessant maakt is het feit dat de auteur weliswaar
afstand neemt van de fenomenologie, maar niet volledig afstand doet
van zijn fenomenologische vaardigheden. In zijn beschrijving van het laboratorium
als een ‘situatie’, in zijn analyse van de relatie tussen proefleider en
proefpersoon, verraadt zich de esprit de finesse van de fenomenoloog die hij
ooit was. Zijn opmerking dat toets vanouds betekent ‘een proef waarbij het
gehalte van edele metalen wordt bepaald door ze aan een toetssteen te strijken’
is vanuit het perspectief van de experimentele psychologie overbodig,
maar vanuit historisch-psychologisch perspectief juist interessant. Linschotens
vermakelijke beschrijving van het rekenende paard Kluger Hans is ge-
148