Boude bewoordingen

§ 18 Dissiperende mensheid
Zoals ik in Hoofdstuk 5 al aanduidde komt Van den Berg in Twee wetten uit
1999 op het begrip transsubstantiatie terug. Gedurende de industriële revolutie
maakt brood een metafysische verandering door. Voordat het in
vlees verandert, neemt het eerst de vorm aan van Rumford-Brot, van festgeronnene
Arbeitszeit, van een ‘waar’ die maatschappelijke verhoudingen incarneert.
De industriële revolutie verandert de dingen in hun eerste structuur,
in de wijze waarop ze tastbaar en concreet voor ons verschijnen. De
materie wordt genivelleerd, gelijkgemaakt. Zoals hout ten tijde van Marx
metafysisch veranderde, zo nam Mayer op zijn terugreis uit Nederlands-
Indië metafysisch veranderd zeewater waar. Het water wordt anders wanneer
wij het op een andere wijze zien, aldus Van den Berg, maar deze verandering
heeft twee aspecten. Enerzijds is er sprake van een menselijk
initiatief. De begaafde waarnemer legt zijn gedachte, zijn intentie, zijn imaginatie
aan het geziene op. Anderzijds werd Mayer als waarnemer tot dit
nieuwe zien uitgenodigd door het waargenomene zelf. Het zeewater was
zelf in een fundamentele verandering begrepen, al was een begaafde waarnemer
nodig om deze verandering te zien en met zijn interpretatie te bekrachtigen,
te stimuleren (p. 61). De verandering voltrok zich zowel aan
de kant van de waarnemer als aan de kant van het waargenomene. Het element
water als zodanig was veranderd, aldus Van den Berg, en Mayer werd
door de materie zelf uitgenodigd de wet van behoud van energie waar te nemen
en onder woorden te brengen. De dingen kwamen aan deze nieuwe
waarneming tegemoet. Wat hij aanschouwde was getranssubstantieerd
zeewater. Hij projecteerde een nieuwe gedachte op het waargenomene,
maar deze imaginatie werd door het waargenomene zelf uitgelokt:
Van beide kanten komt de ontdekking, van de kant van het ding en
van de kant van de ziener. (p. 35)
Niet minder belangrijk is echter de tweede hoofdwet van de thermodynamica
die zegt dat, bij de overgang van een energie in een andere vorm (bijvoorbeeld
van arbeid in warmte), een deel van de energie verloren gaat
door dissipatie – verstrooiing. Warmte wordt slechts voor een deel in arbeid
omgezet, de rest dissipeert – en zal nooit meer benut kunnen worden.
Uiteindelijk zal aan alle beweging in het heelal een einde komen. Het
heelal sterft een warmtedood. De toekomst duurt tot de dissipatie is voltooid.
Ook de tweede hoofdwet werd door verschillende onderzoekers
min of meer gelijktijdig maar onafhankelijk van elkaar ontdekt – in 1850
en 1852. Omstreeks die tijd, in 1851 om precies te zijn, schilderde Ford
Maddox Brown The last of England. Het doek toont emigranten, in die tijd
281