Boude bewoordingen

vorm van vitalisme. Hij riep op tot een rigoureuze uitbanning van de levenskracht.
De impact van dit offensief was zo groot dat het ons nu moeite
kost te geloven dat de kniepeesreflex nog geen honderd jaar bekend is, aldus
Van den Berg (p. 52).
Als fenomenoloog benadrukt Van den Berg dat een reflex pas optreedt
wanneer aan bepaalde voorwaarden is voldaan. Alleen wanneer de onderzoeker
erin slaagt de proefpersoon op de een of andere wijze uit te schakelen,
lukt de reflex. Blijft hij bewust aanwezig, bewust betrokken op zijn
lichaam, dan gaat hij zich met het onderzoek bemoeien en wordt zijn reactie
onberekenbaar (p. 55). De onderzoeker ontdekt dan dat de onderzochte,
de proefpersoon als persoon, een storende en overbodige factor is. De
proefpersoon kan alleen maar een betrouwbaar onderzoeksinstrument zijn
wanneer hij als persoon wordt uitgeschakeld.
Spoedig wordt echter duidelijk dat de mechanicistische opvatting aangaande
de reflex een ernstige simplificatie is. In werkelijkheid blijken reflexen
afhankelijk te zijn van zaken zoals de stemming van de betrokkene.
Ze blijken samen te hangen met de algemene context van het leven (p. 59).
Met name het baanbrekende onderzoek van Sherrington naar reflexen bij
de krab toont aan dat de reflex geen elementaire bouwsteen is, maar een
uiterst complex, geïntegreerd, interactief fenomeen. Tussen twee cellen
bevindt zich een ruimte, de synaps, waarin zich ingewikkelde fysico-chemische
processen voltrekken. Het menselijke zenuwstelsel blijkt een gigantisch
kantoor dat meer mensen in dienst heeft dan de totale wereldbevolking,
aldus Van den Berg. Sherringtons boek – The Integrative Action of
the Nervous System – verschijnt in 1906 en bewijst dat het begrip reflex als
gedragselement onhoudbaar is. Het spinale, gedecapiteerde dier is een ernstig
beschadigd dier, om van de spinale mens maar te zwijgen. Sherrington,
aldus Van den Berg, tekent de ‘overlijdensakte’ van de reflex (p. 87). Toch
blijft de reflex, als elementaire eenheid van gedrag, een geliefkoosd object
van onderzoek. Gelijktijdig en bij toeval ontdekken Twitleyer en Pavlov
in de eerste jaren van de twintigste eeuw de geconditioneerde reflex. Reflexen
kunnen worden aangeleerd, maar blijven onbewust verlopen. De
gelijktijdigheid is, ook hier, een index voor het metabletisch belang van de
ontdekking. Pavlov verbood zijn medewerkers in het laboratorium het
woord ’psychisch’ te gebruiken. In 1899 publiceerde Jacques Loeb een studie
over so-called psychic phenomena en in 1904 werd de vraag of zoiets als
bewustzijn bestaat door William James ontkennend beantwoord. Niet veel
later introduceerde Watson de term behaviourisme. Zijn teksten munten
uit in eenvoud, schrijft Van den Berg. Hij kiest eenvoudige bewoordingen,
en dat is geen toeval. Net als Ivan Pavlov schreef hij ‘voor de massa’
(p. 73). Hij wilde wetenschap en samenleving democratiseren. Ook
Watson weigert principieel zoiets als het bewustzijn in zijn onderzoek te
160