Boude bewoordingen

in gewichtige filosofische termen uit, maar voor de goede verstaander wordt
een zekere liberalisering van het abortus-vraagstuk bepleit. De ongeborene is
nog geen mens. De metafysica dient als tegengif tegen de ‘decadentie’ van de
huidige mens die, aldus Baggen, eerder gemotiveerd wordt door ‘romantische
sentimentaliteit’ dan door ‘logische beredeneerdheid’ (p. 724).
Wie vervolgens een jaargang van Medisch Contact uit 1970 openslaat, zal
vaststellen dat de situatie volledig is veranderd. Niet alleen in die zin dat de
medische ethiek in een toestand van hevige beroering is geraakt, maar
vooral in die zin dat stijl, taalgebruik en argumentatiestrategieën grondig
zijn herzien. De sfeer is in alle opzichten omgeslagen. Mij zijn maar weinig
voorbeelden van een dergelijke abrupte verandering in een concreet
ethisch discours bekend. In dit hoofdstuk wil ik deze revolutie in de Nederlandse
medisch-ethische discussie reconstrueren. Het toonaangevende
artsenblad Medisch Contact zal als barometer van het debat fungeren, maar
ik zal mij vervolgens op Medische macht en medische ethiek van J.H. van den
Berg (1969/1985) concentreren. Waarom heeft juist deze publicatie, temidden
van een groot aantal op het eerste gezicht gelijkgestemde, maar
inmiddels volstrekt vergeten discussiebijdragen, zoveel impact gehad? Wat
maakte dat dit geschrift het tot ethische bestseller bracht die de overgang
tussen ’oude’ en ’nieuwe’ medische ethiek markeert?
§ 2 De uitgangssituatie
Het tijdschrift Medisch Contact was (en is) het orgaan van de Koninklijke
Nederlandsche Maatschappij tot Bevordering der Geneeskunst die in 1959 Medische
ethiek en medische gedragsleer oftewel het ‘Blauwe Boekje’ publiceerde,
waarin veel nadruk wordt gelegd op de ‘vertrouwensband’ van de arts met
de patiënt en op de verplichtende ‘noblesse’ van het geneesherenberoep
(p. 9). Het contact met de patiënt is geen zakelijke of contractuele relatie,
aldus de knmg, maar een ‘ontmoeting’ die van de zijde van de arts toewijding,
waardigheid en medeleven vergt (p. 21).
In de jaren zestig wordt de arts-patiëntrelatie in Medisch Contact in diezelfde
termen beschreven. De (ideale) arts is vóór alles een gentleman (1966/
1985, p. 314) die zijn patiënt op tactvolle, hoffelijke en discrete wijze bejegent.
Terwijl hij zich in zijn medisch handelen laat leiden door zijn klinische
blik (1965/1985, p. 1077), vertrouwt hij in moreel opzicht op zijn tact, zijn
gevormde intuïtie, zijn persoonlijke geweten (1965, p. 911). Hij is terughoudend.
In geval van twijfel, niet handelen! – in dubio abstine – luidt het eerste
beginsel van de medische moraal (1965, p. 958; 1968, p. 1098). De (ideale)
patiënt stelt op zijn of haar beurt volledig vertrouwen in de medische deskundigheid
en morele discretie van de arts (1965, p. 984; 1966, p. 314). Een cru-
42