Boude bewoordingen

wereld en de fenomenologische psychiatrie beschrijft niet de zieke patiënt,
maar diens zieke wereld. De patiënt is die wereld. Hij huwt, wordt vader
van vier kinderen en vestigt zich te Utrecht, met uitzicht op de Dom.
In de periode van oktober 1946 tot november 1947 maakte hij een studiereis
naar Frankrijk, Duitsland en Zwitserland. Deze reis is van beslissende
betekenis geweest. In Frankrijk bezocht hij de colleges en patiëntendemonstraties
van de psychiater Henri Ey in de psychiatrische kliniek Saint
Anne. Daarnaast volgde hij colleges filosofie aan de Sorbonne bij Jean
Wahl en Gaston Bachelard. Met laatstgenoemde raakte hij bevriend. In het
presentexemplaar van La poétique de l’espace, waarin Van den Berg als ‘le
savant phénoménologue hollandais’ (1957/1983, p. 11) wordt aangeduid,
schrijft Bachelard: ‘... J.H. van den Berg, qui m’a converti à la phénoménologie’
(De Visscher 1997, p. 20). Bachelard, sinds 1940 hoogleraar aan de
Sorbonne, is een auteur met twee gezichten. Enerzijds is hij (als epistemoloog)
gefascineerd door de moderne natuurwetenschap, anderzijds is hij
(als fenomenoloog) in de ban van de dichterlijke verbeelding. Volgens Bachelard
moeten wij ons inzicht in de wereld zowel op rationele als op imaginaire
manier ontwikkelen – een gedachte die ook in het werk van Van
den Berg een belangrijke rol zal spelen. In Hoofdstuk 6 zal ik uitvoerig op
Van den Bergs affiniteit met het werk van Bachelard ingaan. Terwijl Wahl
hem in contact brengt met Merleau-Ponty, maakt hij ten huize van Henri
Ey vluchtig kennis met een collega-psychiater die het uiterlijk heeft van
een dandy, genaamd Jacques Lacan. Al voor de oorlog waren Lacan en Ey
bevriend geraakt, tijdens hun opleiding tot psychiater aan het vermaarde
hôpital Sainte-Anne, waar ze conversaties voerden in een verfijnde, fenomenologische
stijl (Roudinesco 1993, p. 38). Van den Berg ging ook op bezoek
bij Sartre, die op reis bleek. Sartre’s moeder bood hem een kopje koffie
aan en deed hem een exemplaar van Réflexions sur la question juive
cadeau, dat net was verschenen.
In juni 1947 brengt Van den Berg drie dagen bij Heidegger door, in
diens Hütte op de Todtnauberg. Ze maken lange wandelingen in het
Zwarte Woud, terwijl ze van gedachten wisselen over het werk van Binswanger
en over de relatie tussen Heideggers filosofie en het Franse existentialisme,
een onderwerp dat in Heideggers befaamde Brief über den
Humanismus uit diezelfde tijd ter sprake komt. De ontmoeting met Heidegger,
die hem de tafel wijst waar Sein und Zeit geschreven werd, maakt
een ‘onuitwisbare indruk’ op Van den Berg, aldus Heij (1995, p. 55).
Terug in Frankrijk begint Van den Berg aan een proefschrift, met Wahl als
begeleider. Het eerste hoofdstuk van het Franstalige manuscript, dat onvoltooid
blijft, draagt de titel Le mot et la chose [zie afb. op blz. 10]. Later reist
hij naar Zwitserland en loopt hij stage in de kliniek van Manfred Bleuler,
maar de ontmoeting met Binswanger is een teleurstelling. Hij vindt dat Bins-
19