Boude bewoordingen

fonie, letterlijk oorverdovend. Verkeergeraas’ (p. 362). Wat volgt is een
atonale aaneenschakeling van uitroeptekens. De tekst van Van den Berg
houdt op een tekst te zijn. Tekstualiteit maakt plaats voor atonale trance,
kwetsend en onwelluidend als een atonale compositie. Wat Van den Berg
over muziek zegt, gaat ook voor zijn eigen tekst op: een tekst die alleen
oorverdovend, kwetsend is, ‘moet verdwijnen. De dissonant moet verdwijnen.
Laat die dan verdwijnen, totaal, volledig, en voor lange tijd...’ (p.
363). De auteur neemt afscheid van zijn lezers. Hij trekt zich terug, precies
zoals de atonale componist, hij eclipseert. Maar dan schrijft hij: ‘zover is
het nog niet’. Hij weigert zich bij de catastrofe neer te leggen en voegt, in
zijn wanhoop, nog een laatste, dertiende hoofdstuk toe – een hoofdstuk teveel,
zo lijkt het. Het handelt over het schaakspel.
In 1749, aldus Van den Berg, introduceert de schaker Philidor een nouvelle
méthode waarmee hij alle partijen wint. Tot op dat moment waren het
de voorname stukken geweest die het verloop van het spel hadden bepaald,
maar Philidor laat zien dat de pionnen spelbepalend zijn. De voor de
hand liggende metabletische vraag luidt dan: wat gebeurde er in het
schaakspel kort na 1945, dat wil zeggen omstreeks 1950? In de tijd van Philidor
was de opening beslissend, met als gevolg dat wit in het voordeel was.
In onze tijd, aldus Van den Berg, neemt zwart het initiatief. Er heeft een
revolutie in de schaaktactiek plaatsgehad die zich aan de zwarte zijde van
het bord het duidelijkst manifesteerde. Van den Berg doet in dit laatste
hoofdstuk een laatste, desastreuze zet en daarmee is het spektakel, de provocatie
compleet. Het schaakspel, aldus Van den Berg, weerspiegelt de
verschuiving die zich ‘in de verhouding van het blanke en het zwarte
hoofdras’ heeft voltrokken (p. 369). Zwart neemt, op wereldformaat, het
initiatief over... Wie is er Mad? Opnieuw doet Van den Berg een beroep
op de lezer. Nòg een herhaling, nòg een opsomming, maar diens geduld
wordt niet beloond. De ramp neemt in omvang toe. De tegenstelling tussen
blank en zwart, aldus Van den Berg, is ‘een feit, het hardste feit in onze
mensenwereld’ (p. 370). Sinds wanneer kent de metabletica harde, onveranderlijke,
feiten? Talent is zeldzaam geworden. Van talent hangt echter
het lot van de wereld af. Na 1945 verloor de talentvolle zijn zelfvertrouwen
– dat was niet juist (p. 370). Wie de waarheid wil spreken, moet menslievende,
verzachtende restricties laten vallen, moet niet langer met omfloerste
stem spreken. In elk land, aldus Van den Berg, bevinden zich
dommen, nalatigen, onoplettenden, misdoeners, verwaarlozers, ongeschikten.
Tot voor kort deed deze groep er het zwijgen toe. ‘Dat was juist
en zal ten eeuwigen dage juist blijven’ (p. 371). Wie niets weet en niets
kan, mag ook niet meepraten. Deze regel, die nooit in het geding was,
kwam na 1945 te vervallen. De underdog laat sindsdien van zich horen,
wordt agressief, neemt het initiatief, demonstreert, bedreigt. Wat moet ge-
270