Boude bewoordingen

Bergs historische studies zijn niet louter beschrijvend. Zij analyseren processen
van vervreemding en eindigen met een oproep tot herstel, tot herwaardering
van het geestelijke aspect van het bestaan. Hij spreekt met
waardering over periodes die aan desintegratie voorafgingen, niet uit nostalgie,
maar om een nieuwe, toekomstgerichte openheid te introduceren.
Hij bouwt zijn studies op als een romanschrijver die een ontknoping in het
vooruitzicht stelt, maar eerst een reeks schijnbare bijzaken behandelt. Hij
richt zich direct tot de lezer, benadrukt het hypothetische karakter van zijn
betoog, uit twijfels en nodigt uit tot actieve participatie in het onderzoek.
De eerder genoemde, Engelstalige vriendenbundel (Dreyer Kruger
1984) bevat naast een aantal parafraserende bijdragen (zoals Jacobs 1984)
ook bijdragen die niet of nauwelijks naar werk van Van den Berg verwijzen.
Hoogtepunt vormt The despotic eye van Romanyshyn (1984), over de
geschiedenis van het perspectivistische zien. Romanyshyn begint met uit
te leggen wat metabletica inhoudt. De werkelijkheid zelf, de materialiteit
ervan, is aan verandering onderhevig. Na de ontdekking van de bloedsomloop
door Harvey was het hart niet meer wat het was, in de Middeleeuwen
had de materie nog geen atomaire structuur. Dat komt omdat we de werkelijkheid
niet los van menselijke ervaring kunnen begrijpen. Dat atoomsplitsing
mogelijk werd, heeft niet alleen met fysica, maar ook met psychologie
te maken. Chemie is antropologie (Van den Berg 1996, p. 13). Het
werkelijke heeft de mens nodig om werkelijkheid (objectiviteit) te worden,
en die mens is zelf aan verandering onderhevig. Als case study beschrijft
Romanyshyn de introductie van het lineaire perspectief tijdens de
Italiaanse Renaissance: een gebeurtenis waarin zich een fundamentele verandering
in de relatie tussen mens en wereld manifesteerde. Romanyshyn
vergelijkt twee afbeeldingen van Florence met elkaar: een niet-perspectivistische
afbeelding uit 1359 en een perspectivistische afbeelding uit 1480.
De eerste, in onze ogen tamelijk onoverzichtelijke afbeelding toont de gebouwen
niet vanuit één en hetzelfde punt, maar stuk voor stuk, van zeer
nabij. We kunnen ze als het ware aanraken, alsof we lijfelijk vóór de betreffende
gebouwen staan: een ‘tactiele’ vorm van zien. Zien ligt in het
verlengde van aanraken. Het oog van de schilder beweegt zich naar de dingen
toe. De moderne toeschouwer meent echter dat de nabijheid van de
dingen hem het zicht, het overzicht ontneemt. In het centrale perspectief
probeert de waarnemer juist afstand te bewaren, de afzonderlijke objecten
op afstand te houden. Hij distantieert zich van de dingen. Het is een mathematische,
exacte, wetenschappelijke manier van zien, aldus Romanyshyn.
Het oog bevindt zich niet langer temidden van de dingen, maar is een
onthecht, ontlijfelijkt oog – a detached, disincarnated eye. Het oog is op één
bepaalde plaats gefixeerd. Er was een tijd, aldus Romanyshyn, dat het perspectivistische
zien nog niet bestond. Een perspectief dat ons als vanzelf-
34