Boude bewoordingen

wijze op elkaar is afgestemd verandert in een woekerende, procreatieve
wildernis.
In 1751 publiceerde J.G. Schulzer het geschrift Untersuchung über den
Ursprung der angenehmen und unangenehmen Empfindungen waarin iets opmerkelijks
gebeurt, aldus Van den Berg, iets dat ten nauwste met de zojuist
genoemde veranderingen samenhangt. Het boek handelt, zoals de titel
aangeeft, over gevoelens. In de dagelijkse ervaring zijn we volgens Van
den Berg geneigd de oorsprong van onze gevoelens buiten onszelf te zoeken,
bij het object. We hebben een gevoel van blijdschap, verdriet, argwaan,
enzovoorts om iets, met betrekking tot iets, naar aanleiding van iets.
Schulzer echter zoekt de oorsprong van de gevoelens bij het subject, de
gevoelige zelf. Met het object heeft ons gevoel niets uit te staan, meent hij.
Nicht den Gegenstand empfindet man, sondern sich selbst. Het gevoel is eine
Veränderung in mir selbst en houdt geen verband met de dingen buiten ons,
schrijft hij. Gevoelens zijn subjectief, wereldloos, objectloos geworden.
Met andere woorden, aldus Van den Berg, precies op het moment dat het
gevoelsmatige, het wonderbaarlijke uit de dingen wordt verbannen, worden
de gevoelens subjectief, om niet te zeggen hypersubjectief (1961, p.
184). De opkomst van het gevoelloze object correspondeert met de opkomst
van het objectloze gevoel. Dingen en gevoelens gaan uiteen. Ze zijn
niet langer op elkaar betrokken.
Na zijn huwelijk leggen verstrooiingen – Zerstreuungen – geheel beslag
op Schulzer. Hij legt een tuin aan, een weinig geordende tuin, met bosschages,
een waterval, een graf, een vijver, een ruïne. Hij wil de natuur
nabootsen, nachahmen – maar het is een woekerende, ordeloze natuur. Zijn
tuin is een ‘Engelse’ tuin, een tuintype dat beantwoordt aan een hypergevoelige
tijd. Er hoefde maar weinig te gebeuren om in deze tuinen tranen
te doen vloeien, schrijft Van den Berg. Zelden werd er zoveel en zo gemakkelijk
gehuild, gezucht en gesnikt als toen. Het geluksgevoel was al
even vluchtig. Blijdschap uitte zich als luchtigheid of geestigheid. De auteurs
uit die tijd (Rousseau, Goethe, Rhijnvis Feith, Young) beschrijven
droefheid en blijdschap om niets, zonder aanleiding: objectloze gevoeligheid.
Wanneer de binding met het object verloren gaat, wordt het gevoel
mateloos. Gevoel om het gevoel. De tuin die op het schilderij van Fragonard
wordt afgebeeld, is een Engelse tuin, de tuin van Schulzer. Temidden
van een mateloos woekerende, zich onstuimig profilerende natuur, aldus
Van den Berg, geven Madame du Barry en Lodewijk xv uiting aan hun
voluptueuze, luchtige, ongebonden gevoelens – gevoelens om niets. Verwetenschappelijking
van het object en sentimentalisering van het subject
gaan samen. De gevoelens (van verwondering, van verbazing) die zich terugtrekken
uit de woekerende, verwilderende natuur keren als ongebonden
emotie terug bij het subject. Ook de gevoelens gaan woekeren.
199