Boude bewoordingen

heid van het lichaam, aldus Van de Berg. Juist in de meest rigoureuze ascese
manifesteert zich de seksualiteit. De waarheid van de ascese, de seksualiteit,
wordt met nadruk zichtbaar voor de ander, de buitenstaander. De betrokkene
zelf is zich er niet van bewust.
Wat gebeurde er rond 1429? In 1399, aldus Van den Berg, trad Thomas à
Kempis in in het Augustijnerklooster op de Agnietenberg bij Zwolle. In
zijn extreem stille bestaan schreef hij, tussen 1420 en 1424, Imitatio Christi,
een bloemlezing uit reeds bestaande ascetische literatuur, maar met geheel
nieuwe accenten. Het buiten (met name de vrouw) had afgedaan, werd
afgewezen. De nadruk lag op zorg voor het innerlijk, op exercitia spiritualia
– twee woorden die later de titel zouden vormen van het geschrift van Ignatius
van Loyola. Thomas’ boek werd bij tijden meer gelezen dan de bijbel.
De gelovige wilde van het buiten niets zien. En dat terwijl in Rome
voor het eerst sinds de oudheid de wereld en het eigen lichaam weer als
een bron van genoegen werden ervaren.
In 1540, het volgende metabletische jaar dat de architectuurgeschiedenis
markeert, valt de bevestiging van de orde der jezuïeten. In 1545 begint
het quiëtisme, de spiritualiteit van de barok. Quiëtisten kennen aan inspanning
geen enkele betekenis toe. Wie gelooft, dient niet te willen, maar
rust te zoeken in het woordeloze gebed. Steeds, aldus Van den Berg, is er
een niet – niet willen, niet handelen, niet spreken. De nadruk ligt op het
nadrukloze, het onnadrukkelijke gebed. Bij El Greco is de hemel zeer nabij,
de gelovige hoeft geen inspanning te verrichten. Het kost geen moeite.
Men verkiest de weg van de passiviteit. De actieve jezuïet is op het eerste
gezicht de antipode van de quiëtist, maar de tegenstelling is niet absoluut.
Ignatius is hypergevoelig. Tijdens zijn diepe geestelijke crisis in 1522 ervaart
hij hoe kwetsbaar en hulpeloos hij is. Het buiten, de wereld der dingen en
naasten, helpt niet. De exterioriteit is waardeloos. Ignatius ontwikkelt een
procedure, een handleiding, een zorgvuldig gemarkeerde weg om zich van
het buiten te bevrijden, de Exercitia spiritualia, geestelijke oefeningen om
zichzelf te overwinnen. De medemens komt in de oefeningen, die een
maand in beslag nemen, nauwelijks voor. De exercitant leert lopen in het
rijk der spiritualiteit. Hij leert zijn geweten onderzoeken, onverschillig worden,
onkwetsbaar worden. De innerlijke waarneming, de visualisering, de
imaginatie krijgt veel aandacht. De exercitant stelt zich de wereld zo concreet
mogelijk voor, ziet hoe zij hem verleidt. Alle aandacht is op deze imaginaire
werkelijkheid gericht. De werkelijke wereld daarentegen wordt uitgeschakeld,
prijsgegeven, tussen haakjes gezet. De exercitant wordt getraind
in een artificiële, discernerende vorm van waarnemen, onder strikte condities.
Vervolgens keert hij in de wereld terug. Hij eet, drinkt, handelt, reist,
studeert, onderwijst, maar zonder zich werkelijk aan de wereld te hechten.
240