Boude bewoordingen

§ 4 De crisis van de neurose
Ook de neurose wordt door Van den Berg als een metabletische variabele
opgevat. Neurosenleer en psychotherapie ontstaan op een tijdstip dat
nauwkeurig kan worden aangewezen, plotseling, uit het niets. De eeuwenoude
zielzorgpraxis was ‘van wezenlijk andere aard’ (p. 125). De geboortedatum
van de neurose is de zomer van het jaar 1882, wanneer de Weense
arts Josef Breuer bij zijn patiënte Anna O een merkwaardig fenomeen vaststelt:
‘spontane hypnose’. Anna O kan niet meer drinken. Op een dag, terwijl
ze in de toestand van spontane hypnose verkeert, vertelt ze dat ze een
dame had zien drinken uit een glas waaruit kort daarvoor een hond gedronken
had. Nauwelijks heeft ze dit verteld, of het symptoom verdwijnt
– Die Störung war damit für immer verschwunden. In deze ene zin, aldus Van
den Berg, ligt de geboortedatum van de moderne neurosenleer besloten. Wat
Breuer ontdekte was dat de patiënte iemand, een gesprekspartner, nodig
had om te genezen. Op eigen kracht, puur introspectief, was zij niet bij
machte haar waarheid, haar verlangen te articuleren. Breuers aanwezigheid
was een conditio sine qua non voor genezing, want alleen in diens aanwezigheid
was zij in staat te spreken. Freuds hele oeuvre is een uiteenzetting
met, een verwerking van deze ene observatie. Het is niet zo dat Freud iets
benadrukt of cursiveert wat voor die tijd veronachtzaamd werd. Hij ziet
iets dat er voor die tijd eenvoudigweg niet was.
Breuer (onbedoeld) en Freud (met nadruk) deden nog een tweede ontdekking.
Zij ontdekten dat niets van wat wij doen onschuldig is. Alles heeft
betekenis, ook als die betekenis onszelf ontgaat. Is iemand visueel ingesteld,
dan wil hij iets anders zien in wat hij ziet – bijvoorbeeld zijn moeder zoals zij
hem in zijn jeugd naakt onder ogen kwam, aldus Van den Berg (p. 130). Visuele
begaafdheid is het gevolg van een visuele frustratie. Dat àlles wat wij
doen, zelfs de meest futiele verrichting, betekenis heeft is op zichzelf misschien
nog niet verontrustend, maar wel het feit dat de ander die betekenis
gemakkelijker ontdekt dan wij. Symptomen zijn seksuele fantasieën in een
geheimschrift dat niet door het subject zelf kan worden ontcijferd. De onbewuste
betekenis van het symptoom is als het ware te vinden bij de ander.
En die betekenis betreft vrijwel altijd de onbewuste seksualiteit. Van den
Berg benadrukt het plotselinge karakter van deze ontdekking. In een publicatie
van Breuer en Freud uit 1893 wordt de onbewuste (seksuele) betekenis
van het symptoom van Anna O nog miskend. In 1896 echter schrijft
Freud opeens dat, ongeacht het symptoom waarvan men uitgaat, (man)
endlich unfehlbar auf das Gebiet des sexuellen Lebens gelangt (p. 137).
Freud heeft dit nog niet gezegd, of er gebeurt iets merkwaardigs. Al zijn
patiënten bewijzen, de een na de ander, dat ze een onbewuste hebben, dat
ze onbewuste seksuele wensen en fantasieën koesteren. Hoe is dat mogelijk?
74