Boude bewoordingen

Nog datzelfde jaar begon het verval. Vertrekpunt van het subjectivisme was
de uitsluiting van de transcendentie. De intentionele gerichtheid van de gelovige
op de Ander werd door de subjectivistische godsdienstpsycholoog
doelbewust veronachtzaamd. Daarmee werd het fenomeen, de religieuze
ervaring, van meet af aan verstoord. Het object van deze godsdienstpsychologie,
de geïsoleerde religieuze ervaring an sich, was een artefact van haar eigen
methode. De achttiende-eeuwse gedachte dat het gevoel objectloos is,
werd door Schleiermacher in feite op het religieuze gevoel toegepast.
Stanley Hall initieerde de Amerikaanse godsdienstpsychologie. Hij begreep
het fenomeen van de bekering als een omslag van een autocentrische
naar een heterocentrische instelling. Zijn leerling Ed Starbuck zocht de oorzaak
voor deze omslag echter in de fysiologie, namelijk in een verschuiving
van de religieuze activiteit van de hersenstam naar de hersenschors (Van den
Berg 1958, p. 33). William James daarentegen analyseerde de religieuze ervaring
niet aan de hand van vragenlijsten of statistische gegevens, zoals zijn empiristische
tijdgenoten deden, maar aan de hand van documenten van gelovigen,
zoals dagboeken, brieven, bekentenissen en memoires. Hij wilde begrijpen,
niet verklaren. Hoogtepunt van de empirisch-objectivistische godsdienstpsychologie
was een publicatie van Girgensohn uit 1921 die een ongekende hoeveelheid
empirisch materiaal bevatte, maar in feite een voortdurende herhaling
was van Schleiermachers gedachte dat religieuze ervaring een gevoel is.
Empirische feiten, aldus Van den Berg, bevestigen een inzicht, maar voegen
daar weinig aan toe. De Anfang, de gedachte van Schleiermacher, bleef ook in
dit geval beslissend. De feiten zijn slechts mogelijk op grond van het eerste
inzicht. ‘Girgensohn ... zegt met driehonderdduizend woorden wat Schleiermacher
één ademtocht kost’ (p. 42/43). Nog in hetzelfde jaar waarin Girgensohn
via een omslachtig experiment tot niets-zeggende resultaten komt,
aldus Van den Berg, schrijft Rudolf Otto, vanuit een andere empirie, een zarte
Empirie, zijn befaamde boek Das Heilige dat ‘bladzij na bladzij verrast en verrukt’
(p. 45). Plotseling is het met de empirisch-subjectivistische godsdienstpsychologie
gedaan. Spontaan, onafhankelijk van elkaar, formuleren diverse auteurs nu
dezelfde kritiek: wie het geloof wil begrijpen, mag het transcendente moment
van de religieuze relatie niet loochenen. Deze spontane gelijktijdigheid maakt
van 1921 een metabletisch jaar waarin de empirische godsdienstpsychologie ten
onder gaat. Latere publicaties van empirisch-godsdienstpsychologische aard zijn
volgens Van den Berg ‘anachronismen’.
Na de Tweede Wereldoorlog ontstaat een nieuw genre, de pastorale
psychologie. De aandacht gaat nu niet langer uit naar subjectieve gevoelens,
maar naar concrete pastorale arbeid, naar intersubjectieve fenomenen
zoals het gesprek, het ziekbed, het huisbezoek, de levensfasen, de opvoeding,
het gebed. Pas wanneer de empirische godsdienstpsychologie dood is,
wordt een psychologie van het gebed mogelijk. Wie de mens als een solitair
133