Boude bewoordingen

zijn verwantschap onderstreept met auteurs die tot de structuralistische beweging
worden gerekend zoals Ariès (1960) en Kuhn (1962). Door anderen
wordt zijn werk vooral met dat van Michel Foucault vergeleken (Parabirsing
1974, Struyker Boudier 1975, Delfgaauw 1981, Bril 1986, Van
Hoorn 1997). En deze vergelijking ligt ook voor de hand. Zowel Van den
Berg als Foucault benadrukken het optreden van abrupte epistemologische
breuken in de geschiedenis van het weten. Voor beide auteurs geldt dat
hun historisch onderzoek in belangrijke mate wordt ingegeven door onbehagen
in de actualiteit en in feite in dienst staat van actualiteitsdiagnostiek.
Van den Berg zelf is echter opvallend terughoudend waar het zijn verhouding
tot Foucault betreft. ‘Hoewel er een zekere overeenstemming is,’
zegt hij, ‘is me zijn manier van schrijven toch te wild’ (Zwart 1999, p. 15).
Deze opmerking wekt verbazing, temeer omdat een zekere mate van ongedisciplineerdheid
en impulsiviteit juist een stijlkenmerk is van Van den
Bergs eigen werk. Veel van zijn teksten zijn ‘wilder’ dan die van Foucault.
Het is wel duidelijk dat de verklaring voor Van den Bergs terughoudendheid
gezocht moet worden in Foucaults politieke engagement. Foucault
behoorde tot het type intellectuelen dat door Van den Berg (1989) als
’hooligans’ wordt aangeduid, intellectuelen die rebels, anti-autoritair en
ordeverstorend gedrag vertonen, gedogen of zelfs aanmoedigen. Foucault
heeft op zijn beurt regelmatig uiting gegeven aan antipathie jegens de fenomenologische
beweging die het Franse intellectuele leven tot in de jaren
zestig domineerde. In een bekend interview met Madeleine Chapsal beschrijft
hij bijvoorbeeld (1994, 1, p. 513-518) hoe filosofen van zijn generatie,
waartoe hij ook Lacan en Lévi-Strauss rekent, zich van de fenomenologie
verwijderden. Hoezeer de Franse fenomenologen ook het lichaam,
de wereld, de dood en de seksualiteit in hun analyses betrokken, het cogito
bleef het uitgangspunt, aldus Foucault. Structuralisten beschouwen het
subject daarentegen als een effect, een afgeleid fenomeen, benadrukt hij.
Zij gaan uit van het primaat van het systeem, de anonieme structuur, de
taal. Het discours, het systeem, het il y a neemt bij hen de plaats in van het
je. Kort voor zijn dood voltooide Foucault (1985) echter een artikel over
zijn leermeester Georges Canguilhem waarin hij een meer genuanceerde
beoordeling van de fenomenologie naar voren brengt. Hij stelt dat er twee
lezingen mogelijk zijn van de Méditations Cartésiennes die Husserl in 1929 in
Parijs presenteerde. De eerste lezing vormde de inspiratiebron voor de fenomenologische
subjectfilosofie van Sartre en diens volgelingen. De tweede
lezing daarentegen stimuleerde filosofische en historische interesse in
concrete wetenschapsgeschiedenis, een onderzoekstraditie waarmee namen
als Cavaillès, Bachelard, Koyré en Canguilhem verbonden zijn. Foucault
laat er geen misverstand over bestaan dat zijn sympathie bij laatstgenoemden
ligt. Ook het werk van Van den Berg moet echter in deze traditie
292