Boude bewoordingen

In zijn beschouwing over de achttiende eeuw hanteert Van den Berg het
geijkte script. In de beginsituatie heerst samenhang, betrokkenheid. Gevoelens
zijn betrokken op en worden opgeroepen door een object. En het belangrijkste
natuurwetenschappelijke gevoel, dat van verwondering om
het wonderbaarlijke, betreft de natuur als geheel. Vervolgens, in 1740,
treedt een moment van crisis, van separatie op. De natuur wordt gedeeld.
Object en gevoel gaan uiteen. De natuur geraakt in een toestand van wanordelijke
groei, van woekering, en de wetenschapper oefent zich in een
gevoelloos zien. Hij neutraliseert het object door de gevoelens van be- of
verwondering te neutraliseren. De gevoelens trekken zich terug in het
subject zelf, als ongebonden, objectloze gevoeligheid. Het subject wordt
hypergevoelig. Van den Bergs beschrijving van deze situatie is echter niet
neutraal. Hij beschouwt de nieuwe situatie als onnatuurlijk, artificieel en
ongewenst. Het motief voor zijn historisch onderzoek is zijn verlangen
naar herstel van het rapport tussen dingen en gevoelens.
In hoeverre is deze partijdigheid legitiem? Want wanneer de relatie tussen
dingen en gevoelens principieel veranderlijk is, heeft de metableticus
dan wel het recht om een bepaalde situatie (namelijk die van samenhang)
te appreciëren en een andere situatie (die van separatie) af te wijzen? Wat is
het criterium op grond waarvan de achttiende-eeuwse separatie tussen gevoel
en ding als deficiënt moet worden uitgelegd? In zijn antwoord op
deze vraag blijft Van den Berg met nadruk fenomenoloog. De fenomenologie
laat zien, schrijft hij, dat in de oorspronkelijke situatie gevoelens als zodanig
niet bestaan (1963, p. 169). Echte gevoeligheid is gebonden gevoeligheid.
Er is oefening nodig, er zijn proefopstellingen en laboratoria nodig om
dingen en gevoelens uit elkaar te drijven. Maar is het fenomenologische inzicht
dat gevoelens objectgebonden zijn zelf geen metabletische feit, geen
tijdgebonden ervaring die betrekkelijk recent, namelijk omstreeks 1900, onder
woorden werd gebracht? Zegt deze uitspraak iets over gevoelens als zodanig,
of over gevoeligheid omstreeks 1900? Als de relatie tussen dingen en
gevoelens varieert, waarom wordt de fenomenologie zelf dan niet aan een
metabletische beschouwing onderworpen? Vanwaar deze uitzonderingspositie?
Waarom geldt datgene wat Brentano, Husserl en hun volgelingen verwoorden
als ‘oorspronkelijk’, terwijl de achttiende-eeuwse wijze van spreken
en kijken als oneigenlijk en inadequaat wordt afgedaan?
Deze kwestie wordt door Van den Berg in terzijdes aangeroerd. De
maatstaf voor het onderscheid tussen ‘oorspronkelijk’ en ‘oneigenlijk’
vormt de werkelijkheid in haar ‘eerste structuur’, de werkelijkheid van de
directe ervaring waarin het fenomeen nog deel uitmaakt van een zinvolle
samenhang. De wetenschap daarentegen isoleert het object, maakt het los
uit zijn betekenisvolle, door menselijke aanwezigheid getekende context.
Wetenschappelijke observaties vinden in een artificiële, kunstmatige, ver-
203