Boude bewoordingen

tieven vonden niet alleen gelijktijdig plaats, maar waren ook naar hun inhoud
verwant, benadrukt Van den Berg. Het initiatief van Ignatius viel samen met
de opkomst van een nieuw populair genre, het emblemenboek, en Van den
Berg laat niet na de verwantschap tussen deze gelijktijdige gebeurtenissen, op
wetenschappelijk gebied en op spiritueel gebied, te beklemtonen. Op beide
terreinen gaat men zorg besteden aan het waarnemen. En zoals in de zestiende
eeuw sprake is van synchronie tussen het wetenschappelijke visualiseren
door Vesalius en Tycho Brahe en het geestelijke visualiseren door de jezuïeten,
zo tekent zich in de zeventiende eeuw een synchronie af tussen de anatomische
aandacht voor het hart bij Harvey en een gelijkijdige, niet minder nadrukkelijke,
spirituele aandacht voor het hart.
§ 6 Een verbazingwekkende synchronie
Omdat Harvey’s ontdekking zo weinig indruk maakt is het volgens Van
den Berg des te opmerkelijker dat in diezelfde periode ook elders, maar
geheel buiten Harvey’s invloed om, sprake is van een plotselinge, intense
belangstelling voor het hart. In 1641 ontmoet de door een demon bezochte
Marie des Vallées de begaafde prediker Jean Eudes, lid van de congregatie
der Oratorianen die kort daarvoor door Pierre Bérulle, de biechtvader
van Descartes, was gesticht. Uit haar mond verneemt Jean Eudes het programma
van zijn leven. Hij verlaat de congregatie en initieert de cultus van
het Heilig Hart. Al in 1644 wordt het feest van het Heilig Hart van Maria
gevierd, spoedig gevolgd door dat van het Hart van Jezus. De devotie richt
zich niet op het anatomische, maar op het mystieke hart. Zij zoekt nadrukkelijk
erkenning van de kant van de kerkelijke autoriteiten, maar pogingen
de devotie bijbels te funderen zijn weinig overtuigend.
Het devote hart spiegelt zich aan het Heilig Hart en wil ermee fuseren.
Eudes heeft hierover eindeloos geschreven, in een door en door devotionele
stijl. Een van zijn belangrijkste werken – Le Royaume de Jésus – dateert
uit 1637 en bevat onder meer een lange uitweiding over de formule ex toto
corde meo – van ganser harte. Het devote hart wil met het Heilig Hart, deze
‘haard van liefde’ (fornax amoris), versmelten. Eudes maakt in 1629 – één
jaar na Harvey – voor het eerst melding van zijn devotie tot het Heilig
Hart. Hij ontwikkelt haar tussen 1629 en 1644, dat wil zeggen in de jaren
onmiddellijk volgend op het verschijnen van Harvey’s Exercitatio. Wanneer
Harvey het hart tot een pomp degradeert, probeert Eudes het hart te
promoveren tot Heilig Hart – een ‘wanhoopsdaad’ (1977b, p. 176), maar
hij staat niet alleen. In 1610 sticht François de Sales de congregatie van de
Visitatie, waarvan het embleem een doorboord hart is. De ordeleden worden
aangeduid als Filles du Coeur de Jésus. Zowel Sales als zijn tijdgenoot
112