Boude bewoordingen

Een belangrijk kenmerk van Van den Bergs methode, maar in feite van
de methode van deze beweging als zodanig, is zijn aandacht voor beginmomenten.
Wie een bepaald wetenschappelijk discours, een bepaalde wetenschappelijke
praktijk wil begrijpen doet er goed aan terug te keren naar het
begin, naar de tekst of handeling die dit discours, deze praktijk initieerde:
de eerste anatomische snede, de eerste afbeelding van het hart als pomp, de
eerste keer dat het woord psychologie of progrès in druk verschijnt. Im Anfang
war die Tat. Van den Berg is echter ook zèlf een begin, een Anfang geweest,
namelijk van de ‘nieuwe’ medische ethiek zoals die in de jaren zeventig en
tachtig in Nederland gestalte kreeg. 1969 was het geboortejaar van dit discours,
en een tekst van Van den Berg was zijn geboorteplaats. Het was in
deze context dat ik met zijn werk kennismaakte. Om de toenmalige gezondheidsethiek
te begrijpen verdiepte ik mij in haar begin. Dat ik mij
vervolgens in zijn werk als geheel verdiepte hing weer samen met een tweede
methodologische regel die zegt dat, wie een auteur wil begrijpen, alles
van de betreffende auteur moet lezen. Wie Darwin enkel en alleen als de
auteur van The origin of species beschouwt, doet hem onrecht. Het eigenlijke
object is het oeuvre als geheel, de context van de afzonderlijke publicaties.
Wie over Van den Berg wil schrijven, moet al zijn boeken lezen,
moet ze zelfs tweemaal lezen. Want in eerste instantie lezen we een tekst
zoals zij gelezen wil worden. Bij herlezing verschuift de aandacht echter
van object naar subject, dat wil zeggen: naar de auteur, diens vraagstelling,
diens project, diens methode, diens stijl van denken en kijken. Wie een
auteur filosofisch gesproken wil begrijpen moet hem tweemaal lezen. En
wie een auteur voor de tweede maal leest, is eigenlijk al begonnen over
hem te schrijven. Mijn lectuur van Van den Berg begon als een terzijde,
maar gaandeweg raakte ik geïnvolveerd. Op een gegeven moment merkte
ik dat ik begonnen was hem voor de tweede maal te lezen, dat ik begonnen
was om over hem te schrijven.
Het eigenzinnige, idiosyncratische moment van Van den Berg is, ook in
vergelijking met andere vertegenwoordigers van de historische fenomenologie,
zijn nadrukkelijke (volgens sommigen zelfs: excessieve) aandacht
voor synchronismen. De alertheid op jaartallen, op gelijktijdigheid, zie ik
als zijn manier om het materiaal te ordenen en de aandacht te vestigen op
aspecten die in een meer traditionele leeswijze onopgemerkt zouden zijn
gebleven – het synchroniciteitsprincipe als leeswijzer. Door gebeurtenissen
op deze wijze te groeperen, tekent zich een bepaalde samenhang, een Gesamtbild
af. De betekenis van gelijktijdigheden blijft echter in hoge mate
afhankelijk van de intentie van waaruit de auteur het materiaal benadert.
Van den Berg is, met zijn vragen en verwachtingen, nadrukkelijk aanwezig
in zijn blik en in zijn tekst. Hij heeft de hand in zijn verhaal. Lezen is, net
als waarnemen, een actief, intentioneel proces. Een andere ordening, door
320