Boude bewoordingen

trouwen. Een wetenschappelijke tekst is geen opsomming van waargenomen
dingen. Een wetenschapper kan niet volstaan met te zeggen wat hij
ziet, het gaat er veeleer om hoe hij ziet. Een wetenschapper benadert het
object op een bepaalde wijze. Wetenschap is een oefening in een bepaalde
manier van zien. Wetenschap begint als verzet tegen het wonderbaarlijke,
als een lutte contre le merveilleux. In Lavoisiers Traité élémentaire de chimie uit
1789 bijvoorbeeld, het boek waarmee de moderne scheikunde in feite begint,
is het wonderbaarlijke afwezig. Vanaf 1740, aldus Van den Berg
(1961, 1963), wordt in de scheikunde en de biologie, door Trembley en
anderen, een nieuwe manier van waarnemen, van zien gepropageerd. Een
emotieloos zien. Het wordt gevaarlijk geacht teveel betrokkenheid te tonen
bij het object. Feiten worden van hun betekenis, hun waarde ontdaan. Dat
is wat er in de achttiende eeuw gebeurt. Vóór 1740 zagen naturalisten een
wonderbaarlijke, zinvolle wereld die verwonderde. Na 1740 verdwijnt de
vraag naar de zin, naar het waarom. De wetenschap verdraagt dit type vragen
niet langer. Réaumur noemde de bidsprikhaan nog ‘devoot’. Trembley
oefent zich in een zien dat het zinvolle, het wonderbaarlijke, het
‘waartoe’ doet verdwijnen.
Ook anderen, onder wie Van den Bergs leermeester Gaston Bachelard,
hebben deze onttovering van de wereld door de wetenschap beschreven en
in de achttiende eeuw gesitueerd. Van den Berg gaat echter een stap verder
door te stellen dat de verandering niet enkel optreedt aan de subjectzijde, bij
de observerende instantie. Niet alleen de wetenschap, de wetenschappelijke
manier van kijken en schrijven verandert, ook de werkelijkheid zelf, de materie
zelf verandert. De wetenschappelijke ontwikkeling is maar mogelijk
omdat ook de werkelijkheid, min of meer synchroon, een transformatie ondergaat.
De verandering komt van twee kanten, zowel van de kant van het
subject als van de kant van het object. ‘Het is niet mogelijk een nieuwe
wijze van zien te propageren, wanneer niet een nieuwe, veranderde werkelijkheid
dit vergezelt,’ schrijft hij (1961, p. 171). De dingen komen aan
het nieuwe zien tegemoet, stimuleren en bekrachtigen het. Beide veranderingen
voltrekken zich gelijktijdig, zonder dat er sprake is van een causaal
verband, zonder dat de verandering van het object als een gevolg van de
opkomst van een nieuw zien kan worden uitgelegd, of omgekeerd.
In 1771 vervaardigde de Franse schilder Fragonard het schilderij Rendez-vous.
De relatie tussen Madame du Barry en Lodewijk xv wordt daarin
op idyllische en ‘voluptueuze’ wijze afgebeeld, aldus Van den Berg. Het
schilderij laat zien hoe de relatie tussen man en vrouw op dat moment verandert.
Op de achtergrond wordt echter nog iets anders afgebeeld: een
woekerende natuur, de natuur van Trembley en de nieuwe naturalisten.
Niet alleen de stijl van schilderen verandert, ook het object verandert: de
erotiek, de flora, de natuur zelf. De natuur waarin alles op wonderbaarlijke
198