Boude bewoordingen

itraire tekens. De grootste vergissing die men vanuit Foucaults optiek kan
begaan is, een bepaalde periode te beoordelen op grond van criteria die in
een latere periode opgeld doen – zoals Husserl in zijn Krisis-boek deed.
Toch vertoont De woorden en de dingen, deze anti-fenomenologie, een
zekere affiniteit met het werk van Van den Berg. Evenals Van den Berg
zoekt Foucault de Anfang van de menswetenschap in de zestiende eeuw.
Het verlaten lichaam begint, net als De woorden en de dingen, bij de overgang
van Renaissance naar Klassieke Tijd – en bij een schilderij. Dat wat Foucault
l’épistémè du xvi e siècle noemt mag in dit schilderij nog éénmaal schitteren.
Foucault beschrijft dit épistémè als een spel van symbolen die elkaar
weerspiegelen (p. 32), als een spel van gelijkenissen met de mens als centraal
punt (p. 37). Deze omschrijving vinden we bijna letterlijk in Van den
Bergs interpretatie terug. Icarus is, letterlijk, de mens die op het punt staat te
verdwijnen. En met hem verdwijnt de wereld van de zestiende eeuw, aldus
Van den Berg. Mensen en elementen weerspiegelen elkaar, het schilderij is
bezaaid met symbolen en de toeschouwer wordt uitgenodigd dit spel van
symbolen en gelijkenissen te ontcijferen. De oude elementen nemen afscheid,
en dat wat Foucault het épistémè classique noemt wordt mogelijk. De
oude ‘natuurlijke’ elementen maken plaats voor een semiotiek, voor een systeem
van arbitraire tekens: H, C, O, 2, 3, +, -, enzovoort. Elementen worden
letters in een tabel. Het tableau bij uitstek is het periodiek systeem der elementen.
De moderne wetenschap wordt mogelijk dankzij een kunsttaal, een
tekensysteem dat water weergeeft als H2O, aldus Van den Berg. Hij beschrijft
dezelfde transformatie van het weten als Foucault in De woorden en de
dingen doet. En hij doet dat, net als Foucault, maar in tegenstelling tot Husserl,
aan de hand van concrete historische documenten en situaties.
In andere opzichten echter blijft Van den Berg trouw aan Husserl. Bij
Van den Berg wordt om te beginnen geen rigoureuze anonimisering nagestreefd.
Het subject blijft in levende lijve aanwezig, terwijl zich bij Foucault
een overgang voltrekt van je parle naar on parle, van je naar il y a. De
metabletica van Van den Berg is niet anonimiserend, maar anekdotisch. De
auteurs wier initiatieven hij beschrijft, blijven zichtbaar als individuen met
een gelaat. Metabletica is, om zo te zeggen, archeologie met een menselijk
gezicht. Net als Husserl beschrijft Van den Berg bovendien de overgang
van Renaissance naar Klassieke Tijd uitdrukkelijk in termen van verlies. De
dénaturalisering van de natuur is in zijn optiek een catastrofe. In de concrete
ervaring van alledag, in de werkelijkheid in haar ‘eerste structuur’,
blijft de ervaring van de Renaissance echter voortleven. Hier blijven de
oude elementen tot op zekere hoogte dénaturalisering bespaard en is onze
ervaring nog niet volledig verwetenschappelijkt.
Foucaults boek De woorden en de dingen wordt een opzienbarend succes.
Het is een filosofische beststeller waarvan meer dan honderdduizend exem-
303