Boude bewoordingen

medische macht. De nieuwe macht vraagt om een nieuwe ethiek. De
machteloze geneeskunde had behoefte aan zwijgzame, troostende artsen
die vóór alles wilden vermijden dat het lijden van de patiënt door eigen
ingrijpen zou verergeren. Niet schaden! Bij twijfel, niet handelen! – dat
waren haar medisch-ethische principes, afgestemd op een machteloze
praxis. Na 1870 ontstaat behoefte aan actieve, deskundige artsen die de
nieuwe kennis snel en adequaat toepassen, die het verloop van de behandeling
eigenmachtig bepalen. De patiënt blijft in deze fase nog passief en
volledig afhankelijk van de deskundigheid en integriteit van de arts. Na
1950 wordt de medische macht zèlf een probleem. De arts zal nu, in samenspraak
met de patiënt, grenzen moeten stellen aan zijn handelen. Niet
alles wat technisch mogelijk is, is zinvol.
In een hoofdstuk getiteld De verminkende operatie beschrijft Van den
Berg een patiënt die een hemicorporctomie heeft ondergaan. De onderste
helft van zijn lichaam was door een ruggenmergafwijking verlamd en degenereerde,
wat gepaard ging met infecties en gezwellen. Uiteindelijk
werd besloten het lichaam letterlijk doormidden te snijden. Alles beneden
lever en nieren verdween. De titel van het wetenschappelijke artikel waarin
van deze spectaculaire interventie verslag werd gedaan luidde: A successful
operation. En inderdaad, volgens de (quasi-evidente) grondwet van de
toenmalige medische ethiek (‘Doe alles wat technisch mogelijk is’) was
deze operatie een groot succes, een opzienbarende prestatie, aldus Van den
Berg. Het leek onmogelijk dit te betwijfelen. De patiënt zelf komt niet aan
het woord. De arts beoordeelt de operatie als succesvol. Het betreft een
modus van medisch handelen en spreken die de actieve aanwezigheid van
een sprekende, mondige patiënt als het ware uitsluit. Slechts indirect, dat
wil zeggen via de arts, komen we te weten hoe de patiënt zelf over de operatie
denkt. ‘The patient is grateful’ (p. 30). Er is sprake van een typische situatie,
een standaardscenario. Een crisissituatie vraagt om een heroïsche
ingreep. Is de ingreep succesvol, dan is een dankbare patiënt het resultaat.
Zoals het voor de arts moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk is te twijfelen
aan het succes van de operatie, zo is het voor de patiënt onmogelijk een
andere respons te vertonen. Deze modus van medisch handelen vráágt als
het ware om een afhankelijke en dankbare patiënt. Diens dankbaarheid, aldus
Van den Berg, is geen spontane of natuurlijke reactie, maar veeleer een
geconditioneerde respons: het resultaat van oefening en training. Zoals artsen
zich vóór 1870 oefenden in terughoudendheid, en sinds 1870 in activisme,
zo oefent de patiënt zich al enige tijd in dankbaarheid.
In de hippocratische situatie reageerde de ideale patiënt gelaten. Hij besefte
zijn afhankelijkheid van de natuur als een macht waarop ook de arts
geen greep had. Na 1870 verandert de situatie. Een nieuw soort afhankelijkheid
doet van zich spreken. De patiënt realiseert zich meer en meer zijn
53