Boude bewoordingen

geschikt voor de wereld omdat hij had geleerd haar als een nietswaardige
zaak te beschouwen. De jezuïeten vormen een wereldse orde. Hun geestelijke
oefeningen waren zo effectief dat zij zich niet langer in kloostercomplexen
hoefden te verschuilen.
Om het fundamentele verband tussen deze gebeurtenissen te begrijpen
stelt Van den Berg zich de bekende vraag: wat gebeurde er omstreeks die
tijd nog meer? In 1524 circuleerden te Rome zestien gravures die posities –
modi – weergaven waarin man en vrouw gemeenschap konden hebben. De
afgebeelde paren, aldus Van den Berg, vertoonden gelijkenis met de Adam
en Eva van Mabuse. Was er verband met de crisis van Luther of die van
Ignatius? Van den Berg meent van wel, maar alvorens dit verband te bespreken,
en daarmee meer inzicht te krijgen in de overgang van Middeleeuwen
naar Reformatie en Contrareformatie, wil hij eerst een omweg
maken naar de (niet minder fundamentele) eerste omwenteling, de overgang
van heidendom naar christendom.
In bijna alles was de Griekse cultuur een voorbeeld voor het Westen,
aldus Van den Berg, behalve op religieus gebied. Het christendom was
de antipode van het Griekse paganisme. Het Griekse landschap was sacraal,
satured with religion. Het werd bewoond door nimfen, goden en
faunen. Langs wegen en op kruispunten trof de reiziger steenhopen aan
waarop een afbeelding van een mannelijk geslachtsorgaan in toestand van
erectie was geplaatst. In Griekenland lagen seksualiteit en eredienst dicht
bijeen. Geslachtsdelen van godenbeelden werden betast. In de Dionysosstoet
werd een meterslange fallus meegedragen. In de Eleusische mysterien
was een cruciale rol weggelegd voor een broodje dat de vorm had van
een vulva en over het naakte lichaam werd bewogen. Tempels werden
gebouwd op numineuze plekken, midden in de natuur. Ze interacteerden
met het landschap. De oudste christelijke kerk daarentegen, de basiliek,
is naar binnen gericht en wijst met haar blinde, hoge muren het
landschap af. De gotische kathedraal heeft weliswaar een gezicht, een
front, maar de verticaliteit overheerst. God bevindt zich niet in het omringende
landschap maar in den hoge. Er is interactie, niet tussen bouwwerk
en landschap, maar tussen beneden en boven. De beelden aan de
buitenzijde dienen een pedagogisch doel. De christelijke kerk is een docerende
kerk – steinerne Scholastik. Doordat de kerk zich van het landschap
afkeerde en de natuur desacraliseerde, kreeg de natuurwetenschap
vrij spel. De kerk distantieerde zich van een uitbundig procreërende en
copulerende natuur. Zij trachtte de seksualiteit uit het menselijke bestaan
te bannen. In de natuur wordt niet alleen overvloedig geprocreëerd,
maar ook op grote schaal gestorven. En ook van de dood wendde de
kerk zich af. De dood was, evenals de seksualiteit, te overwinnen. Op de
Jongste Dag zou men een nieuw, gedeseksualiseerd lichaam ontvangen.
278