Boude bewoordingen

den die sterk afweken van de door Freud gedocumenteerde klachten uit
de Victoriaanse tijd. Individuen moeten zich zowel competitief als solidair
gedragen. Vrijheid wordt enerzijds aangemoedigd, anderzijds door
steeds meer voorschriften aan banden gelegd. Het afgunstige verlangen
van vrouwen naar het mannelijk geslachtsorgaan beschouwt zij als een afgeleide
van de Victoriaanse bevoorrechting van de man. De Amerikaanse
psychotherapeut Harry Stack Sullivan, wiens concepten nauw aansluiten
bij Van den Bergs eigen therapeutische praktijk (cf. 1996a, p. 51 e.v.),
sluit het tijdperk van de dieptepsychologie af. De psychotherapeut heeft
definitief het belang van het heden herontdekt. De lotgevallen van psychoanalyse
en onbewuste ziet Van den Berg (1970a) weerspiegeld in de
geschiedenis van de binnenhuisarchitectuur. In een huiskamer uit het begin
van de negentiende eeuw viel nog weinig van het onbewuste te ontdekken.
Alles was zichtbaar en discreet. Een foto uit 1880 van de salon van
de actrice Sarah Bernhardt te Parijs toont daarentegen een diffuse, nonchalante
opeenstapeling van vaak moeilijk te onderscheiden voorwerpen, een
kostbare, half duistere chaos die veel verhult en waartussen de bewoonster
lijkt te zweven. In een huiskamer van 1970 daarentegen heerst maximale
zichtbaarheid. Licht, zowel van buiten als van binnen, dringt overal door.
Het onbewuste huist er niet langer.
§ 5 Van den Berg en Lacan
Van den Bergs oordeel over de psychoanalyse maakt deel uit van een debat
over de betekenis van Freuds werk onder met name Franse intellectuelen.
Ik zal Van den Bergs visie in deze context situeren door aan te geven hoe
zij zich verhoudt tot die van zijn befaamde tijdgenoot en collega-psychiater
Jacques Lacan. Het intellectuele milieu waarmee Van den Berg kort na
de Tweede Wereldoorlog in Parijs kennismaakte, was in feite de dagelijkse
omgeving van deze surrealistische freudiaan, geboren in het jaar waarin
Husserl het vermaarde tweede deel van zijn Logische Untersuchungen publiceerde
(1901). Lacans Séminaire vond plaats in hetzelfde Sainte-Anne waar
eerder Van den Berg de colleges en demonstraties van Henri Ey had bijgewoond.
Terwijl Lacan chef de clinique was te Parijs vervulde Van den Berg
dezelfde functie te Utrecht.
Belangrijker dan biografische zijn hun inhoudelijke parallellen. De dominante,
biologistische lectuur van Freud, voor Van den Berg de voornaamste
reden om zich van diens oeuvre af te keren, vormde voor Lacan
juist de aanzet tot een intensieve herlezing. Met name in de Verenigde Staten
werd het begrip ‘drift’ als een quasi-hormonale, biologische factor uitgelegd.
Lacan neemt rigoureus afstand van deze ‘darwinistische’, ‘biologisti-
138