Boude bewoordingen

ethiek door een nieuwe vervangen. De oude grondwet stelt dat het de
plicht is van de arts het leven van zijn patiënt te redden, te behouden en te
verlengen waar en wanneer dat maar mogelijk is. In de nieuwe grondwet
wordt het woord mogelijk door het woord zinvol vervangen. Van den Bergs
boek laat de dramatische praktische gevolgen van deze tekstuele ingreep
zien.
Van den Bergs herformulering van de ‘grondwet’ van de medische
ethiek is nagenoeg identiek aan de nieuwe taakstelling van de arts zoals
Prick die formuleerde. Dit roept de vraag op waarom het boek van Van
den Berg dan zoveel impact heeft gehad – het wordt als het begin van de
‘nieuwe’ medische ethiek beschouwd (Dupuis 1976) –, terwijl het artikel
van Prick weinig opzien baarde en spoedig in vergetelheid raakte. Dat is
om te beginnen een kwestie van stijl. Terwijl Pricks betoog een discrete,
waardige sfeer ademt en de traditionele stilistische codes in acht neemt, is
de stijl van Van den Berg indiscreet en confronterend. Prick spreekt wel
over ‘zinvol’ en ‘zinloos’, maar doet dat in de geest van de ‘oude’ ethiek.
Bij Van den Berg openbaart zich een cesuur, een nieuwe ethische attitude.
Wie van beide fenomenologisch geschoolde zenuwartsen komt de eer
toe het nieuwe grondprincipe als eerste geformuleerd te hebben? Elders
benadrukt Van den Berg dat belangrijke innovaties in de regel het werk
zijn van meerdere auteurs die, min of meer gelijktijdig en min of meer
onafhankelijk van elkaar, tot dezelfde conclusie komen. De werkelijkheid
zelf nodigt als het ware tot de innovatie uit. Wanneer Prick en Van den
Berg het woord ‘mogelijk’ door het woord ‘zinvol’ vervangen, functioneren
ze als het ware als de seismografen van hun tijd. Ze beseffen de macht,
de gebruikswaarde van een woord – ‘zinvol’ – dat weldra een van de
grondbegrippen van de nieuwe medische ethiek zal worden. Vanaf 1969
gaat het begrippenpaar zinvol/zinloos het medisch-ethische debat in hoge
mate structureren. De prioriteitsvraag is in dit licht van secundair belang.
Als we haar toch stellen, dan valt zij in het voordeel van Van den Berg uit.
Medische macht en medische ethiek blijkt namelijk de uitwerking te zijn van
een hoofdstuk uit een eerder boek, Het menselijk lichaam I, dat al in 1959
verscheen (in hetzelfde jaar waarin het ‘Blauwe boekje’ van de knmg verscheen).
In 1959 echter werd er nog geen nota van genomen. De betekenis
van het initiatief werd nog niet opgemerkt, hoewel dit boek diverse malen
werd herdrukt. Ook Prick verzuimt naar Van den Bergs eerdere publicatie
te verwijzen. In 1959 was zijn initiatief nog prematuur, zo lijkt het. De evidenties
van de oude medische ethiek floreerden nog. Men las de betreffende
zinnen wel, maar men las ze toch ook niet. De gevoeligheid voor de
betekenis van de woorden ontbrak. Er was nog te weinig twijfel gerezen.
Tien jaar later zijn de condities radicaal veranderd. Dezelfde woorden, dezelfde
‘stimulus’ als het ware, leidt nu tot een dramatische respons. De si-
48