Boude bewoordingen

e woorden, gelijkheid geïntroduceerd. Het verschil tussen mens en dier,
tussen proefpersoon en proefdier, verdwijnt.
Wat te denken van het beeldverhaal van Busch? In 1799 had R. Töpffer
het eerste beeldverhaal – L’Histoire de M. Cryptogame, oftewel Reizen en
Avonturen van Mijnheer Prikkebeen, – gepubliceerd. Bij Busch blijven woorden
voor het eerst helemaal achterwege. Hij publiceert een verhaal dat louter
en alleen uit plaatjes bestaat. Het verband tussen Fechner en Busch is,
aldus Van den Berg, dat ook hier de mens als bewust levende mens wordt
geëlimineerd. Waar de taal verdwijnt, verdwijnt ook het verschil tussen
mens en dier. Ook dit initiatief benadrukt de gelijkheid van mens en dier.
Ook hier is sprake van nivellering.
In 1859 publiceert Samuel Smiles het boek Self-Help. Nog datzelfde jaar
worden er 20.000 exemplaren van verkocht. De onderkoning van Egypte
voorziet zijn paleis met citaten uit dit (inmiddels geheel vergeten) boek,
afgewisseld met citaten uit de Koran. Smiles was gefascineerd door de selfmade
man. In 1845 hield hij een voordracht voor een gezelschap van arbeiders
die begonnen waren elkaar te scholen. Zij hunkerden naar kennis,
wilden zich correct, als een gentleman, leren gedragen. Het boek van Smiles
leert hoe men elkaar wederzijds kan instrueren en op eigen kracht kan veranderen
in een ijverig, kundig en beleefd persoon. Smiles wees erop dat
uitvinders zoals Newcomen (stoommachine), Watt (kopieermachine) en
vele anderen van eenvoudige komaf waren – en dat was geen toeval. Een
opleiding, aldus Smiles, ontneemt iemand de stimulus tot zelfarbeid en
leidt gemakkelijk tot over-guidance. In de maatschappelijke competitie zal
de selfmade man het uiteindelijk winnen van degenen die door een overdaad
aan scholing zijn verzwakt. Het gaat niet alleen om kennis, maar in de
eerste plaats om morele vorming, om ijver en onkreukbaarheid. Arbeid is
een deugd, een plicht, een zegen – ‘Labour is not only a necessity and a
duty, but a blessing ... The duty of work is written on the thews and
muscles of the limbs, the mechanism of the hand, the nerves and lobes of
the brain,’ aldus Smiles (p. 117). Puritanisme voor arbeiders, schrijft Van
den Berg. De arbeid wordt verheerlijkt. Schilders brengen haar op het
doek. De tweede helft van de negentiende eeuw is vol van het geluid van
werkdrift, van het indrukwekkende geweld van arbeid. Naast gewone arbeiders
zijn er brainworkers. Door een van deze brainworkers werd het staal
uitgevonden en werd de Age of Steel een feit. Ook John Stuart Mill schreef,
net als Smiles, en tegelijkertijd met hem, over de uitgelezen, initiatiefrijke
enkeling, maar hij miste diens optimisme. Hij constateerde nivellering,
collectivisme. Wat is het verband met Darwin? Smiles looft, evenals Darwin,
de competitie – die allen gelijk maakt. Dankzij de mogelijkheid van
competitie worden klassenverschillen steeds minder relevant. Waar Mill
vreest dat de massa de enkeling zal verdrukken, lijkt Darwin het omge-
171