Boude bewoordingen

het discontinuïteitsprincipe omstreeks 1900 ook het geloof in gelijkheid
zal afnemen komt bedrogen uit. Het tegendeel blijkt het geval. De ontwikkeling
die rond 1700 werd ingezet wordt na 1900 bekrachtigd. Als
voorbeeld noemt Van den Berg de theorie van Freud. De discontinuïteit
tussen Ik en Es voert niet tot eerherstel voor een soeverein Ik, maar eerder
tot de definitieve decapitatie van het subject. De eigenschappen die door
Freud in eerste instantie aan het asociale, immorele, intolerante, op genot
beluste Es werden toegeschreven, worden nu ook de karaktertrekken van
het Ik. Het robot-achtige, reflexmatige Es is de nieuwe autoriteit geworden,
aldus Van den Berg. Ook in de architectuur wordt dit zichtbaar. Kerken
worden voortaan op dezelfde manier gebouwd als warenhuizen. In de
literatuur wordt een nieuw genre geïntroduceerd: science fiction. Opvallend in
The time machine van H.G. Wells (1895) is dat alle differentiaties (tussen man
en vrouw, jong en oud, kind en volwassene) zijn verdwenen. De toekomstmens
is indolent en infantiel, vermoeid en ongeïnteresseerd. De industrie is
ondergedoken, ondergronds gegaan. Arbeid wordt door een lugubere, maar
dominante mensenvariëteit verricht. Tussen beide variëteiten is de differentie,
de cesuur maximaal, maar binnen de variëteiten heerst gelijkheid en
continuïteit.
De fenomenologie, die omstreeks 1900 opkomt, is de antipode van het
empirisme uit 1700. Wie ziet, ziet iets. Zien is niet louter registrerend,
maar intentioneel. Waarneming laat zich niet tot zintuigfysiologie reduceren.
Zien is: betekenis zien. Het empirisme liet het belangrijkste buiten
beschouwing, namelijk de waarnemer zelf. Waar het de kunst betreft wijst
Van den Berg erop dat de rococostijl, de ornamentele stijl van omstreeks
1700, zijn pendant vindt in de Jugendstil en zijn antipode in het expressionisme.
De zonnebloemen van Van Gogh, aldus Van den Berg, vertonen
weinig gelijkenis met bloemen die door een foto worden vastgelegd, maar
des te meer met bloemen die in werkelijkheid worden aangetroffen. Zij
tonen de majestueuze hitte van de zon, de warmte van het landschap, al
datgene wat de ter plekke aanwezige waarnemer ervaart. Terwijl het empirisme
de invloed van de waarnemer wilde minimaliseren, is hij in het
expressionisme maximaal en met nadruk aanwezig. De kunstwerken van
Van Gogh en anderen onthullen een numineuze, maar toch zeer werkelijke
wereld. Hun doeken leren ons meer over bloemen, landschappen en
vrouwelijkheid dan de botanische, geologische of antropologische verhandelingen
die tussen 1700 en 1900 werden geschreven. Wat we rond 1900
te zien krijgen, is enerzijds onrustbarend (de dominante van het genot),
anderzijds een verademing (de fenomenologie, het expressionisme), maar
het is nog te vroeg om de betekenis van de omwenteling te duiden. Daarvoor
moeten we eerst de ‘vroege’ en ‘late’ gevolgen bestuderen.
259