Boude bewoordingen
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
De koninklijke weg die toegang verschaft tot een bepaald tijdsgewricht,<br />
aldus Van den Berg, is de anekdote, de eenmalige, exemplarische situatie.<br />
Dit geldt ook voor de achttiende eeuw, een episode die in zijn werk een<br />
cruciale plaats inneemt. ‘Ik zoek een anekdote die mij op gang helpt,’<br />
schrijft hij (1963, p. 128), en hij vindt haar aan het hof van Lodewijk xv.<br />
Wie dat wilde, schrijft Van den Berg, kon vrijelijk rondwandelen in diens<br />
paleis en zich verbazen over de chaos, de ontregeling die er heerste (p.<br />
129). Nieuwsgierigen die de koning wilden zien, betraden een vreemd<br />
museum zonder controle, een ‘indiscrete’ ruimte. De grens ontbrak. Op<br />
een dag wenst deze vorst de door Diderot geredigeerde encyclopedie te<br />
raadplegen. Drie knechten dragen de eenentwintig delen binnen. In de<br />
luchtige paleisscène, die Van den Berg als een quasi-ooggetuige beschrijft,<br />
schuilt iets catastrofaals. Wie het artikel ‘Homme’ in de Encyclopédie raadpleegt,<br />
vindt om te beginnen de letters s en m. Dat wil zeggen: ‘homme’ is<br />
een mannelijk substantief. Daarvoor hoeft de Franse lezer geen encyclopedie<br />
te raadplegen. Wie dat niet weet, kan het artikel niet eens lezen. Van den<br />
Berg beschouwt de letters s en m als uitingen van wat hij ‘wetenschappelijk<br />
stuporisme’ noemt. Ook het vanzelfsprekende vergt voortaan explicatie.<br />
Wij zijn aan deze dwang tot systematiek inmiddels gewend, elk woordenboek<br />
gaat zich eraan te buiten, aldus Van den Berg, maar in de achttiende<br />
eeuw is het iets nieuws. Datgene wat iedereen weet, waarmee iedereen<br />
vertrouwd is, wordt in dezelfde objectieve, emotieloze termen besproken<br />
als het onbekende. Het onderscheid tussen vertrouwd en onbekend verdwijnt.<br />
Op de letters s en m volgt een definitie: De mens is een voelend,<br />
overwegend, denkend wezen dat vrij over de aarde loopt, zich meesters<br />
stelt, wetten heeft gemaakt en heerst over les autres animaux. Deze openingszin<br />
wordt door Van den Berg gecursiveerd. Zij verdient het, meer<br />
dan eenmaal te worden gelezen. In deze zin, aldus Van den Berg, kondigt<br />
zich het einde van het absolutisme aan. De mens is een wezen dat zich<br />
meesters stelt, staat er. Als dat waar is, dan is dat het einde van het droit divin,<br />
het Franse koningschap. De mens is behalve een denkend ook een voelend<br />
wezen, want de achttiende eeuw is niet alleen de eeuw van de rede, maar<br />
vooral ook van het sentiment. Verder wordt de mens een dier genoemd. Er<br />
is geen fundamenteel verschil, geen grens meer tussen de mens en les autres<br />
animaux.<br />
De encyclopedie is alfabetisch geordend. Dat wil zeggen, de orde die zij<br />
aanbrengt in de chaos, in de woekerende werkelijkheid, is geen natuurlijke<br />
maar een arbitraire orde, een opsomming: de ordeloze orde van het alfabet,<br />
aldus Van den Berg. De orde die Linnaeus op dat moment in het plantenrijk<br />
aanbrengt is niet minder artificieel. Zij is gebaseerd op het aantal<br />
meeldraden. Waarom meeldraden? In de ‘voluptueuze’ achttiende eeuw<br />
lag het kennelijk voor de hand de ordening op geslachtelijkheid te baseren,<br />
201