Boude bewoordingen

De divergentie betreft met name de status van het subject, dat door Foucault
(met uitzondering van de zeer late, ‘ethische’ Foucault) wordt uitgeschakeld.
Hij is echter, meer dan hij zelf wil toegeven, aanwezig in zijn
project. Deze aanwezigheid betreft, fenomenologisch geformuleerd, vooral
de oorspronkelijke ‘zin’ of ‘betekenis’ van het project, die mijns inziens in
Foucaults politieke engagement, in zijn actualiteitskritiek, zijn ‘onbehagen
in de actualiteit’ moet worden gezocht (Zwart 1995). Hij schreef zijn studies
vanuit een onmiskenbare intentie. Ook zijn anti-fenomenologie is intentioneel:
Foucault neemt afscheid van een generatie. Terwijl Foucault zijn breuk
met de fenomenologie overdrijft, lijkt Van den Berg op zijn beurt te onderschatten
hoezeer ook hij zich van de traditionele fenomenologie verwijderd
heeft, wat niet wegneemt dat het subject, als pionier, als innovatieve factor,
bij hem – bijna zonder gêne – aanwezig blijft.
De affiniteit tussen Van den Berg en Foucault manifesteert zich onder
andere in de wijze waarop zij het werk van Marx percipiëren. Het spreekt
daarbij voor zich dat ze Marx niet lezen zoals hij gelezen wil worden of
volgens bevoegde intellectuele autoriteiten gelezen moet worden, maar
dat ze bij voorkeur die aspecten cursiveren die door de officiële lezers van
Marx, de ‘marxisten’, verwaarloosd worden. Van den Berg benadrukt
vooral hoezeer Marx oog heeft gehad voor de transformatie, de ‘transsubstantiatie’
die het ding (het ding als ding) ten tijde van de industriële revolutie
doormaakte. Het beslissende inzicht van Marx, aldus Van den Berg,
wordt al in de titel van het eerste hoofstuk van Das Kapital kernachtig onder
woorden gebracht: het ding heeft een nieuwe gestalte aangenomen,
het is een waar geworden (1867/1979, p. 49). Het is Marx’ verdienste geweest,
aldus Van den Berg, deze gebeurtenis, als eerste, bijzonder scherp te
hebben waargenomen. Marx had weliswaar meer talent voor lezen dan
voor kijken, maar dit heeft hij gezien. Ook de attitude van Foucault jegens
Marx lijkt in eerste instantie negatief, maar sluit toch momenten van positieve
beoordeling niet uit. In latere teksten laat Foucault zich met meer
waardering over Marx – niet over de marxisten – uit dan hij in Surveiller et
punir en andere teksten doet. Terwijl Foucault zijn analyse aanduidt als een
microfysica van een nieuw type machtsuitoefening, noemt Marx Das Kapital
een micrologische anatomie van het arbeidsproces (1867/1979, p. 12).
Tot op zekere hoogte baseren Marx en Foucault hun analyses op hetzelfde
type materiaal, zoals rapporten van onderzoekscommissies en inspecteurs
over zaken als Public Health. Het is de verdienste van Marx, schrijft Foucault
in Les mailles du pouvoir (1994) dat hij, met name in het tweede deel
van Das Kapital, de specifieke vormen van machtsuitoefening en disciplinering
heeft beschreven die in fabrieken ten tijde van de industriële revolutie
plaatsvonden. Daar werd een nieuwe machtstechniek geïntroduceerd
die de bewegingen van individuen nauwgezet op elkaar moest afstemmen.
306