Boude bewoordingen

dingen eindigt in een catastrofe. Deze gebeurtenis, deze ramp blijft onopgemerkt.
Zijn val is anti-heroïsch, anti-spectaculair. Toch toont het schilderij
wat er gebeurt. De afgebeelde mensen wenden zich van de dingen af.
Ze blikken, op onverschillige wijze, naar boven of naar beneden. De natuur
straalt, maar wordt door niemand meer gezien. Het schilderij toont,
zonder veel nadruk, de separatie, de plotseling vervreemding tussen mensen
en dingen, tussen mens en wereld, tussen zintuigen en elementen, aldus
Van den Berg. Het doek toont afscheid. Het is zowel einde als begin,
einde van het tijdperk van intimiteit tussen mensen en dingen, begin van
het tijdperk van distantie en separatie. Het doek ontstond omstreeks 1555,
ten tijd van de tweede druk van Vesalius’ Fabrica. De wereld is in verandering
begrepen. Op het schilderij gaat de oude relatie tussen mens en wereld
op onnadrukkelijke wijze verloren. De elementen gaan verloren. Brueghel
toont hoe wij ons distantieerden van de materie. De natuur, de elementen
nemen op stralende wijze afscheid. Brueghel schilderde, met andere woorden,
betekenis, maar de vraag of hij zich daarvan bewust was, of het zijn
bewuste ‘bedoeling’ was dit afscheid van de elementen af te beelden, doet
niet ter zake. Want betekenis is er primair voor de ander, voor de toehoorder
of toeschouwer. Van den Berg analyseert een schilderij, maar vooral ook
zijn eigen zien, zijn eigen respons op dit schilderij. Zonder subject, zonder
de toeschouwer die zijn accentuerend licht op het schilderij laat schijnen, is
er geen betekenis. Het schilderij toont een gebeurtenis die, op het moment
van plaatsvinden, nauwelijks werd opgemerkt, maar de moderne wetenschappen
mogelijk maakte. Door afscheid te nemen van water als element,
kon water H2O worden, kon lucht in zuurstof, stikstof en koolzuurgas uiteenvallen.
Volgens Van den Berg is er verwantschap tussen het artistieke
kunstwerk van Brueghel en het wetenschappelijke kunstwerk van Vesalius.
Vanwege de gelijktijdigheid moet die verwantschap er zijn. Van den Berg is
nog niet klaar met Vesalius en Harvey. Het doek van Brueghel is maar een
korte onderbreking van het proces van wiederholen en durcharbeiten, van hernemen
en preciseren. Terug naar Vesalius, terug naar Harvey.
Harvey’s boek vond aanvankelijk weinig bijval. Reacties waren in meerderheid
afwijzend. Dit gebrek aan bijval onderstreept volgens Van den Berg
het belang van het boek. Vrijwel nooit worden belangrijke ideeën geopperd
zonder dat de deskundige tijdgenoten afwijzend reageren. Een van de critici
maakt zich vrolijk over Harvey’s bewering dat men het hart kan horen. Wie
heeft ooit een hart horen kloppen, roept hij uit. Ons verbaast deze uitroep.
Onmogelijk dat men het hart niet hoorde, denken wij. Toch wordt in medische
geschriften eeuwenlang met geen woord gesproken over het kloppen
van het hart. Elk citaat in deze richting ontbreekt. Harvey is de eerste die
schrijft dat het hart hoorbaar klopt. Vóór die tijd is het hart in de medische
literatuur stil. Men hoort het hart pas op het moment dat men het als een
110