Boude bewoordingen

figureert. Ook doet de plantkundige er verstandig aan, geen werkwoorden
te gebruiken. Het gevolg, aldus Van den Berg, is een merkwaardige tekst
waaraan degenen die regelmatig een flora raadplegen inmiddels gewend
zijn geraakt, zodat ze het merkwaardige, artificiële karakter van de gebezigde
taal niet meer opmerken. Alles wat ons op het eerste gezicht aan een
bepaalde plant verrast, alles wat deze plant bijzonder maakt of waar we van
opkijken, verdwijnt in een extreem strenge, ascetische tekst: Stengel liggend
of opstijgend. Bladen zittend... De tekst beeldt de plant niet uit. Zij doet de
plant tekort:
De ongenadige tekst weert alles dat zou kunnen zwemen naar
schoonheid of naar het wonderbaarlijke. De tekst is een schoolvoorbeeld
van intellectuele ascese. (p. 206)
Ascese betekent oefening. Wie de evidente, alomtegenwoordige zinvolheid
en doelgerichtheid van het levende wil loochenen, zal zich moeten
oefenen in onthouding, zal zichzelf het waarnemen van zin en doelgerichtheid
systematisch moeten ontzeggen. Het is een vorm van ‘zelfkastijding’
(1996, p. 81). De wetenschappelijke instelling, die biologen zich gedurende
hun opleiding eigen maken, stelt hen in staat enkel causaliteit,
enkel het waardoor te zien. De zelfopgelegde intellectuele onthouding
dwingt hen enkel en alleen het hoe en nooit het waartoe te beschouwen.
Anders gezegd, de verandering voltrekt zich in de achttiende eeuw zowel
bij het object als bij het subject. Het object boet in aan wonderbaarlijkheid
en de wetenschapper oefent zich in intellectuele onthouding. Beide gebeurtenissen
vinden gelijktijdig plaats, want het gaat uitdrukkelijk niet om
een causale relatie. Van den Berg zegt niet dat de levende natuur haar
wonderbaarlijkheid verliest omdat de wetenschapper ascetisch wordt en
evenmin is het omgekeerde het geval. De natuur zelf verandert in de achttiende
eeuw, en de ascetische blik van de nieuwe wetenschapper zal deze
verandering stimuleren, bekrachtigen, benadrukken, maar niet veroorzaken.
Omgekeerd is de intellectuele ascese geen aanpassing aan een verandering
die eerst optreedt in het object, maar een onafhankelijke, gelijktijdige
gebeurtenis.
Deze dubbele verandering wordt door Van den Berg niet alleen gesignaleerd,
maar ook beoordeeld. Uiteindelijk beschouwt hij intellectuele ascese
als zelfbedrog. De instelling van de moderne bioloog sluit een wereld
van betekenissen en verwijzingen uit, aldus Van den Berg. Wie op onbevooroordeelde
wijze een landschap waarneemt, neemt een betekenisvolle,
esthetische samenhang waar. Een moderne flora is er echter op uit de lezer
deze ervaring te ontnemen. In plaats van bezwaar aan te tekenen, raken
veel lezers in de ban van de anonimiserende zakelijkheid van teksten van
206