T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
lara karşı sürekli mücadele etmek ve iyiliklerini
gizlemeye, ihlâsı gerçekleştirmeye çalışmak iken
IV. (X.) yüzyılda yaşayan Muhammed b. Ahmed
el-Ferrâ gibi bazı Melâmîler bu ilkenin uygulanmasında
aşırıya kaçmışlar ve mensuplarından
insanların kınamasını, öfkelerini ve kızgınlıklarını
celbedecek davranışlar sergilemelerini istemişlerdir.
Bu tavır sonraki dönemlerde Melâmî
anlayışın bir parçası haline gelmiş ve kendilerine
yöneltilen eleştirilere zemin hazırlamıştır.
Melâmîlik IV. (X.) yüzyılda Mâverâünnehir bölgesine
nüfuz etmiş, İslâmiyet Buhara, Semerkant,
Fergana gibi bölge ve şehirlerde, Horasanlı
Melâmîler’in ve Horasan’a gidip onlara intisap ettikten
sonra memleketlerine dönen Melâmî Türk
dervişlerinin faaliyetleri sonucu Türkler arasında
yayılmaya başlamıştır.
Melâmîliğin Horasan ve Mâverâünnehir’de ortaya
çıkıp gelişmesinin buraların eski Hint-İran mistik
geleneğinin taşıyıcı bölgeleri olmasıyla ilgili
olduğu, “fakr ve tecerrüdü” esas alan bu tasavvuf
mektebinin toplumu ve dünyayı alabildiğince
dışladığı, aynı temel felsefeyi benimsemiş olan
eski Hint-İran mistik geleneğinin üzerine inkişaf
ettiği ileri sürülmüştür. Ancak Melâmîliğin esasları
arasında fakr ve tecerrüd bulunmadığı gibi
Melâmîlik’te dünyanın dışlanması olarak anlaşılabilecek
bir yaklaşım da yoktur. Melâmîliğin
eski Hint-İran mistik geleneğinin taşıyıcı bölgelerinde
ortaya çıkması da İslâmiyet’in putperest
Arap toplumunda ortaya çıkması kadar tabii bir
hadisedir. Melâmîliğin temelinin karamsarlık
ve kötümserlik olduğu, bunların Zerdüştîlik’te
de bulunduğu ve İslâm dışı olduğu iddiası da
Melâmî tavra bakış açısından kaynaklanmaktadır.
V. (XI.) yüzyıldan itibaren tasavvufun bütün İslâm
dünyasında yaygınlaşmasından sonra Melâmet
anlayışı tasavvufun içinde ayrı bir damar ve bir
neşve olarak etkisini sürdürmeye devam etmiştir.
Tarikatların yaygınlaştığı dönemde ortaya
çıkan başta Nakşibendiyye, Kübreviyye ve Mevleviyye
olmak üzere büyük tarikatları etkilemiş,
XV. yüzyılda Anadolu’da Hacı Bayrâm-ı Velî tarafından
kurulan Bayramiyye tarikatı içinde ayrı
bir kol oluşturacak kadar belirgin hale gelmiştir.
KAYNAKÇA:
Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, er-Risâletü’l-Melâmetiyye,
(yay. Ebü’l-Alâ Afîfî, el-Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’lfütüvve
içinde), Kahire 1364/1945, s. 86-120; aynı yazar,
Tabakâtü’s-sûfiyye (yay. Nûreddin Şerîbe), Kahire 1953, s. 96,
123-129; aynı yazar, el-Mukaddime fi’t-tasavvuf (yay. Süleyman
Ateş, Tasavvufun Ana İlkeleri: Sülemî’nin Risâleleri içinde), Ankara
1981, s. 108; Ebû Sa‘d Abdülmelik Hargûşî, Tehzîbü’l-esrâr
(haz. İrfan Gündüz, basılmamış doçentlik çalışması, 1990), İSAM
Ktp., nr. 16.971, s. 21; Ali b. Osman el-Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb,
(yay. Jukovski), Tahran 1979, s. 68-69, 228; Abdülkerîm el-
Kuşeyrî, er-Risâle (yay. Mahmud b. Şerîf-Abdülhalim Mahmud),
I, Kahire 1972, s. 96, 103-104, 109; Ferîdüddin Attâr, Tezkiretü’levliya
(çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991, s. 414-427;
Şehâbeddin es-Sühreverdî, ‘Avârifü’l-ma’ârif, Kahire 1358/1939,
s. 53-59; Abdurrahman Câmî, Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds,
s. 8-10, 14-15; Kemâleddin Harîrîzâde, Tibyanu vesâili’l-hakâik fî
beyâni selâsili’t-tarâik, Süleymaniye Kütüphanesi, İbrahim Efendi,
nr. 430, III, vr. 140a-143b; M. Sadık Vicdânî, Tomar-ı Turuk-i
Aliyye’den Melâmîlik, İstanbul 1919, s. 14-20; Ebü’l-Alâ Afîfî, el-
Melâmetiyye ve’s-sûfiyye ve ehlü’l-fütüvve, Kahire 1364/1945; J.
S. Trimingham, The Sufi Orders in Islam, Oxford 1971, s. 24; Ali
Bolat, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İstanbul 2003, s.
78-81; R. Hartmann, ‘’As-Sulamı’s Risalat al-Malamatıja’’, Der
Islam, VIII (1918), s. 157-203; A. J. Arberry, ‘’Khargushi’s Manual
of Sufism’’, Bulletin School of Oriental and African Studies,
XIX (1938), s. 345-349; Fr. Taeschner, “İslâm Ortaçağında Futuvva:
Fütüvvet Teşkilâtı” (çev. Fikret Işıltan), İstanbul Üniversitesi
İktisat Fakültesi Mecmûası, XV/1-4 (1953-54), s. 6-25; Nasrullah
Pürcevâdî, “Menba.î Kühen der Bâb-ı Melâmetiyân-ı Nîşâbûr”,
Maʻârif, XV/1-2, Tahran 1377 hş./1998, s. 1-50.
DİA’daki “Melâmiyye” maddesinden özetlenmiştir (XXIX, s. 25-
35).
Reşat ÖNGÖREN
MELAMİLİK ve MELAMİLER
Abdülbaki Gölpınarlı’nın, bu sahada yazılmış tek
eseri durumunda olup son baskısı daha önceki
nüshanın tıpkıbasımıdır. Kitap 1920’lerin sonlarında
kaleme alındı. İlk baskısı 1931’de, ikinci
baskısı 2011’de yapılan eserin girişinde Murat
Bardakçı, Melâmîlik, Melâmîler ve Abdülbaki
Gölpınarlı hakkında genel bilgi vermiştir. Bunun
için Gölpınarlı’nın yaptığı düzeltmeler aynen korunmuş,
sayfa kenarına aldığı notlar aynen muhafaza
edilmiştir.
Melâmîlik, sûfîlerin bir kısmının en yüksek
makam saydığı bir tür gizli inanç sistemi olup
hicretin ikinci asrının ikinci yarısında ortaya
çıkmıştır. Melâmetîlik, hicretin üçüncü asrından
itibaren Horasan’da yayılmıştır. Melâmetîlerin
şöhreti Hacı Bayramın nüfuzu sonucu bütün
Anadolu ve Rumeli’de yayılmıştır.
Kitaptaki tasnifiyle Melâmîlik üç devreye ayrılabilir.
İlk devre Melâmîliği “Melâmetiyye” unvanı
ile bilinmektedir. Önemli tasavvuf tarihleri olan
Risale-i Kuşeyri ve Keşfü’l-Mahcub adlı eserlerde
Melâmîliğin kurucusu Nişaburlu Ebu Salih
Hamdûn ibn Ahmed ibn Ammârü’l-Kassâr olarak
gösterilmiştir. Anadolu’da Hacı Bayram-ı Velî
ile başlayan süreç ikinci devre Melâmîleri, Muhammed
Nur ile başlayan süreç de üçüncü dev-
109