T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
DİA, X, 127-128; Mustafa Kara, “Hamdûn el-Kassâr”, DİA, XV,
455-456; Erhan Yetik, “Ebû Osman el-Hîrî”, DİA, X, 208; Reşat
Öngören, “Nasrâbâdî, İbrahim b. Muhammed”, DİA, XXXII, 417-
418; Süleyman Uludağ, “Sülemî, Muhammed b. Hüseyin”, DİA,
XXXVIII, 53-55; a.mlf., “Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin”, DİA,
XXVI, 473-475; Recep Uslu, “Dekkâk, Ebû Ali”, DİA, IX, 112.
Abdürrezzak TEK
NİZAMİ GENCEVİ
Ahilik ve Ahilik felsefesi, sadece Anadolu Selçukluları
ve Osmanlı coğrafyasında değil, Azerbaycan
coğrafyasında da derin izler ve etkiler bırakmıştır.
Bu durumu birçok Azerbaycanlı şairin
eserlerinde de görmek mümkündür. Bu şairlerden
biri de XII. yüzyılın ünlü şairlerinden Nizami
Gencevi’dir.
Nizami Gencevi üzerine yapılan çalışmalarda,
onun yaşamından ve muhitinden söz edilirken
Ahilikle bağlantısı üzerinde de durulur. Bu konuda
yapılan incelemelerin dayandığı esas kaynak
Tezkire-i Devletşah’tır. Tezkirede geçen “Şeyh
Nizami, Ahi Ferec-i Zencani’nin müridlerinden
idi” cümlesi, araştırmacılarca tartışmalara yol
açmış, kimileri adı geçen zatın onun doğrudan
doğruya mürşidi olduğunu, kimileri ise yaşam
tarihleri uygun düşmediği için bunu kabul etmenin
mümkün olamayacığını belirtmişlerdir. A. E.
Krımskiy ise onun Ahi Evran’ın müridi olması
ve diğer büyük sûfîler gibi hayattan yüz çevirip
halvete çekildiğini ifade etmektedir. Bertels de
Gencevi’nin özgeçmişine, çevresine değinirken
onun Ahilikle bağlantısı konusuna da değinmiş
ve bu bağlamda onun Ahi Farruh Reyhani’nin
müridlerinden olduğunu ileri sürmüştür. M. H.
Heyderov ise Gence şehrinde Ahi teşkilatı ve esnaf
birlikleri konusuna değinirken Nizami’den
de bahsederek onun Ahi olması üzerinde durur.
R. Hüseynov da Nizami ve diğerlerinin Ahilik
teşkilatıyla bağlantıları hususunda kayda değer
bilgiler verir. Mehmet Emin Resulzâde ise hem
onun tezkirelerde adı geçen mürşidlerinin Ahi olmasını
hem de kendi eserlerinden hareketle bu
teşkilata üye olabileceği varsayımını kabullenir.
XII. yüzyılda Gence şehrinin sosyal yapısı ve toplumsal
durumu, esnaf birliklerinin o dönemde
gelişimi, birtakım temel kaynaklar ve Nizami’nin
kendi eserlerinde yankısını bulan görüşler, onun
Ahilikle ilişkisini güçlendirir. Doğal olarak şairin
mensup olduğu çevrenin, onun edebî eserlerinde
yankı bulacağı mutlaktır. Bu açıdan Nizami
Gencevi’nin de Ahi olması varsayımı, onların
çevresinde yaşaması gibi etkenler, şairin edebi
ve düşünce sisteminde bu teşkilatın, özellikle de
toplumsal konulara ilişkin sorunlarda yansıyışına
neden olmuştur. Yukarıda değinildiği gibi,
Mehseti Gencevi ve Hakani Şirvani gibi Ahilikle
bağlantısı kuvvetle muhtemel olan çağdaşlarının
çevresinde yaşaması, onun da bu teşkilatla sıkı
bağlılığının kanıtı olabilir.
Nizami’nin “Hamse”sine dahil olan eserlerinde,
özellikle de Mahzenü’l-Esrar, Heft Peyker ve
İskendernâme’de toplumsal konular, hükümdara
vaaz ve nasihatler, toplumun ve bireyin genel
mutluluğa ve rahatlığa kavuşabilmesi açısından
öğütler büyük ölçüde yer alır. Bu öğütlerde çoğu
zaman Ahilik prensip ve kuramlarının yansıdığı
görülür.
Nizami’nin “Hamse”sindeki birinci büyük eser
olan Mahzenü’l-Esrar’da konuyla ilgili dikkate
değer bir hususa rastlanır. Şair, Ey Ahi, nefs itdir,
onu çek dara / Ruzi için açma el alçaqlara ifadeleriyle
“Ahi” diye birisine müracaatla nefsine hâkim
olmasını, ekmek için başkalarına el açmamasını,
kendi rızkını kendisinin kazanmasını tavsiye
eder. Ayrıca Gencevi söz konusu eserindeki “Tuğlacı
ihtiyarın bir gençle hikâyeti” ve “Süleyman ve
ihtiyar çiftçi” gibi didaktik hikâyelerinde de Ahiliğin
bu düsturundan hareketle öğütlerde bulunur.
Süleyman padişah olsa da, diğerleri kazancıyla
geçimini sağladığı için, şairin ve susuz sahralarda
ektiği toprağı alın teriyle sulayan çiftçinin
nazarında değersizdir. “Müşevveş Durumlar Karşısında
İnsanın Güçsüzlüğü ve Aczinden” başlıklı
161