T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
118
Mevlana’nın da sema törenlerine katılmaktaydı.
Mevlana’nın Sadreddin Konevî ile ilişkileri ilk
zamanlar iyi olmamakla birlikte zamanla düzeldiği
anlaşılmaktadır. Başlangıçta semâa muhalif
bulunan Sadreddin Konevî’nin daha sonra bu
tavrından vazgeçtiği ve Mevlana ile dost olduğu
görülmektedir. Mevlana ile görüşüp sohbet
edenler arasında Kübreviyye’nin kurucusu Necmüddin
Kübrâ’nın halifesi Necmüddin Dâye,
Haydariyye’nin kurucusu Kutbüddin Haydar’ın
halifesi Hacı Mübârek Haydar, ünlü şâir Sa‘dî-i
Şîrâzî, meşhur âlimlerden Kutbüddîn-i Şîrâzî,
Hümâmüddin Tebrîzî ve Hoca Reşîdüddin de vardır.
Düşüncesi. Mevlana kâmil manada âlim, mutasavvıf
ve şâirlik özelliklerine sahip bir şahsiyettir.
Çocukluğunda babasının yanında başladığı tahsilini,
daha sonra gittiği Halep ve Şam’da tamamlamıştır.
Onun ilk tasavvufî eğitimini de yine babasından
aldığı anlaşılmaktadır. Sultânü’l-ulemâ
lakabıyla tanınan babası Bahaeddin Veled’in
Kübreviyye’nin kurucusu Necmeddin Kübrâ’nın
halifesi olduğu söylendiği gibi, Ahmed Gazzâlî’den
gelen tarikat silsilesinden hilâfet aldığı da belirtilmektedir.
Mevlana daha sonra babasının halifesi
Burhaneddin Muhakkık-ı Tirmizî tarafından eğitildi.
Son olarak onun Şems-i Tebrîzî ile buluştuğu
ve Şems’in de bir görüşe göre Kübreviyye bir
başka görüşe göre ise Sühreverdiyye şeyhlerinin
sohbetlerine katıldığı bilinmektedir. Mevlana’nın
çocukluğundan itibaren birbirine paralel olarak
devam eden ilm-i zâhir ve ilm-i bâtın tahsili, zamanla
kelâmla tasavvufu birleştirmesine zemin
hazırlamıştır. Öte yandan onun şahsında Kübreviyye
tarikatinden gelen sünnî esaslara dayalı
tasavvuf anlayışıyla, Ahmed Gazzâlî’den itibaren
Senâî ve Attâr gibi mutasavvıflarla sürdürülen
aşk ve vecdin öne çıktığı tasavvuf anlayışı birleşmiştir.
Zühd ve takvayı esas alan tasavvuf anlayışının
yanı sıra tevarüs ettiği bu aşk ve vecd neşvesinin
Şems-i Tebrîzî ile en yüksek seviyesine
ulaştığı anlaşılmaktadır.
Mevlana’daki dinî-tasavvufî düşüncenin kaynağı
Kur’an ve Sünnet’tir. “Canım tenimde oldukça
Kur’ân’ın kölesiyim ben. Seçilmiş Muhammed’in
yolunun toprağıyım...” diyerek bunu dile getirir.
Mevlana’nın tasavvuf düşüncesine Muhyiddin
İbnü’l-Arabî’nin görüşlerinin etkisi olup olmadığı
tartışılmıştır. Bazı araştırmacılar Mevlana
ile İbnü’l-Arabî’nin düşünce sistemini iki zıt kutup
şeklinde takdim ederken, bazıları İbnü’l-
Arabî’nin belli ihtisas sahiplerine hitap eden
anlaşılması zor görüşlerini Mevlana’nın anlaşılır
kıldığını ve böylece halkın seviyesine indirdiğini
belirtmişlerdir. Bir kısmı da kısmen etkisi olduğundan
söz etmiştir.
Mevlana’ya göre, her ne kadar görünüşte ayrılık
olsa da varlıkta birlik esastır. İman-küfür, hayırşer
gibi ayrımlar bize göredir. Allah’a nisbetle ise
hepsi birdir. Kötülük iyilikten ayrılmaz. Kötülük
olmadan kötülüğü terk etmek imkânsızdır. Yine
küfür olmadan da din olmaz, çünkü din küfrü
bırakmaktır. Bunların yaratanları da birdir. Ona
göre ikilikten kurtulmak; yani gerçek tevhid kulun
kendi varlığından soyulmasıyla gerçekleşir.
Birlik, ittihad ya da hulül değil, kulun kendi varlığından
geçmesidir. Allah’ın yanında iki “Ben” söz
konusu olamaz. Bu konu ile ilgili “Sen ‘Ben’ diyorsun.
O da ‘Ben’ diyor. Ya sen öl, ya da O ölsün
ki, bu ikilik kalmasın. O’nun ölmesi imkânsız
olduğuna göre, ölmek sana düşüyor” demekte
ve tasavvufun hedefi olan, “ölmeden önce ölme”
esprisine vurgu yapmaktadır. Mevlana’ya göre
kul benliğinden sıyrılmakla gerçek manada irade
hürriyetine de kavuşmaktadır. Çünkü ferdiyetten
kurtulup mutlak varlığa kavuşan kimsenin
iradesi, tıpkı varlığı gibi Allah’ta erimiştir. Onun
irade ve ihtiyarı Allah’ın irade ve ihtiyarıdır. Bu
mertebede kul cebirden de ihtiyardan da söz edebilir.
Ancak ona göre ferdiyetinden kurtulmadan