T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
22
Attâr, Tezkiretü’l-evliyâ (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991,
s. 142-165; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Zeyli
Târîhi Bağdâd (yay. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 132-
134; Ahmed Eflâkı, Menâkıbü’l-’ârifîn (çev. Tahsin Yazıcı), Ankara
1995, I, 220, 471-472; Hocazâde Ahmed Hilmi, Hadîkatü’levliyâdan
Silsile-i Meşâyih-i Kadiriyye, İstanbul 1318, s. 116-122;
Ebü’l-Alâ el-Afîfî, et-Tasavvuf: Sevretün rû-hiyye fi’l-İslâm,
İskenderiye 1963, s. 74, 82, 92, 215, 273; Ali Sâmî en-Neşşâr,
Neş’etü’l-fikri’l-felsefî fi’l-İslâm, Kahire 1978, III, 407-430; E.
Dermenghem, Vies des saints musulmans, Paris 1981, s. 17-49;
Gulâm Ali Âryâ, Tarîka-i Çiştiyye der Hind ve Pâkistân, Tahran
1365, s. 74.
Reşat ÖNGÖREN
İBRÂHİM b. ŞEYBAN
(ö. 330 / 941)
Fütüvvet ehli bir sûfî olan Ebû İshâk İbrahim
b. Şeybân el-Kirmanşâhî Batı İran’ın Cibâl bölgesinde
bulunan Kirmanşah’ta (Kırmîsîn) doğdu.
Kirmanşahî nisbesiyle anılmakla birlikte
daha çok Şeyhü’l-cibâl olarak bilinir. Öncelikle
dinî ilimleri tahsil etmiş; Ali b. Hasan b. Ebü’l-
Anberî, Ebû Kılâbe er-Rekkâşî ve Muhammed b.
Cehm es-Simmerî’den hadis öğrenmiştir. Daha
sonra tasavvufa yönelen İbrahim b. Şeyban, bu
sahadaki bilgi ve tecrübesini artırmak için Dinever,
Şam, Mekke ve Medine gibi merkezleri
dolaşmıştır. Seyahatleri sırasında Ebû Abdullah
el-Mağribî’ye müridi olmuş ve otuz yıl onun hizmetinde
bulunmuştur. Bu arada Ebû Abdullah
el-Mağrîbî’nin önde gelen halifelerinden meşhur
sûfî İbrahim el-Havvâs’tan da istifade etmiştir.
Şeyhinin ölümünden sonra da Kırmîsin’den ayrılmayıp
orada kalmış ve vefatına kadar irşâd
faaliyetlerine devam etmiştir.
İbrahim b. Şeyban’ın dindâr ve sûfî bir aile ortamında
yetişmiş olduğu anlaşılmaktadır. Zîrâ babası
Şeybân’ın ona ilk öğüdü; “Zâhirin âdâbına
riâyet edebilmek için ilim öğren, bâtının âdâbını
gözetmek için de takvâya yönel. Sakın hiçbir şey
seni Allah’tan alıkoymasın. Zira bir kere Allah’tan
yüz çeviren kolay kolay O’na yönelemez” şeklindedir.
Böyle bir söyleme sahip olmak ileri düzeyde
bir din ve tasavvuf kültürüne sahip olmayı
gerektirir. Veraın helâl yemekten ve hiç bir ayrım
gözetmeksizin bütün insanlara hizmet etmekten
ibâret olduğunu babasından öğrendiğini söyleyen
İbrahim, bu beyânıyla babasının bütün insanlara
hizmeti benimseyen fütüvvet ehli büyük bir sûfî
olduğuna işâret etmiştir.
İbrahim b. Şeyban’ın 337 / 948 yılında vefat ettiğini
söyleyenler varsa da kaynakların çoğunda
330 / 941’de öldüğü bildirilmektedir. Onun vefatından
sonra da bölge halkı tarafından saygı ile
anılan iyi yetişmiş âlim, ârif ve fütüvvet ehli bir
sûfî olduğu belirtilmektedir.
İbrahim b. Şeybân hayatı boyunca sahte mutasavvıflara
karşı kesin bir tavır ortaya koymuş,
onları eleştirmiş ve halkı onlara karşı uyarmıştır.
Dinî yaşantıda titiz davranmayı ziyâdesiyle
önemseyen İbrahim b. Şeyban dînî konulardaki
hassâsiyetinin bir ifadesi olarak ruhsatlarla
amel etmenin tehlikesine dikkat çekmiş, kitap
ve sünnete sıkı sıkıya bağlanmayı her vesileyle
hatırlatmıştır. Ayrıca tevazuun iç temizliği ile gerçekleşebileceği,
kibrin ise bâtındaki bulanıklıktan
kaynaklanabileceği görüşünü dile getirmiştir.
Sûfînin yaşadığı her anı ilâhî rızâya uygun bir
biçimde geçirmesi gerektiği görüşünde olan İbrahim
b. Şeybân, fütüvvet anlayışının her durumda
başkalarının ihtiyaç ve taleplerini kendi ihtiyaç
ve isteklerinin önüne geçirme ilkesini, yani îsârı
dostluk ve arkadaşlığın esası olarak görür. Bu
anlayış onun fütüvvet ahlâkını benimsediğini ve
savunduğunu açıkça göstermektedir. Yine onun
bu anlayışının bir tezahürü olarak sohbetine katılan
kimselerin kibir ve benlik ima eden “Benim
ayakkabım, benim ibriğim” gibi ifadeler kullanmalarını
hoş görmediği, bunun yerine “Bizim
ayakkabımız, bizim ibriğimiz” şeklinde ortaklık
ifade eden cümleler kullanmalarını tavsiye ettiği
belirtilmektedir. Yine onun yaptığı iyiliği başa
kakanları sefil kişiler olarak tanımladığı ifade
edilmektedir.
KAYNAKÇA:
Serrâc, el-Lum’a s. 232-234, 233, 244, 253, 336, 405; Ebû Abdurrahman
es-Sülemî, Tabakā,t (yay. Nureddin Şerîbe), Kahire 1986,
s.402-405; Ebû Nuaym el-Isfahânî, Hilyetü’l-evliya ve tabakâtü’lasfiyâ,
X, Kahire 1979, s. 361; Abdülkerîm el-Kuşeyrî, Risâle,
(çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1981, s.128, 223, 243, 248, 410;
Ali b. Osman el-Hücvîrî, Keşfü’l-mahcûb, (çev. Süleyman Uludağ),
İstanbul 1982, s. 250, 370; Abdullah Herevî, Tabakât, s. 477;
Sem’ânî, el-Ensâb, IV, 479; Feridüddin Attâr, Tezkiretü’l-evliyâ,
(çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 2005, s. 641, 642, 643; Zehebî,
Siyeru a‘lâmu’n-nubelâ, XV, 392, 394; aynı yazar, el-İber, Beyrut,
II, (yay. Muhammed es-Saîd Besyûnî), s.53; Safedî, el-Vâfî, VI,
20; İbnKesîr, el-Bidâye, XV, 237; Abdurrahman Câmi, Nefehât,
(yay. Süleyman Uludağ, Mustafa Kara), İstanbul 1995, s. 360;
Şa’rânî, et-Tabakât, Beyrut 1994, s. 162; Münâvî, el-Kevâkib,
I, (yay. Abdülhamid Sâlih Himdân), s. 503-505; İbnü’l-İmâd,
Şezerât, II, 344-345; Nebhânî, Kerâmâtü’l-evliyâ, I, 391; Bedran,
Tehzîbü’t-Tarîh-i Dımeşk, II, 221.
Erhan YETİK