T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
40
KÂBUSNÂME
Değişik sanatlar hakkında bilgi veren eser, İran’ın
kuzeyinde hüküm süren Ziyârîler hanedanı (923-
1042) emirlerinden Keykâvus b. İskender tarafından
Farsça olarak kaleme alınmıştır. Müellif
eserini tahtın varisi olan oğlu Gilan Şâh’a nasihat
amacıyla 475 (1082-1083) yazmıştır. Kâbusnâme
adının, âdet olduğu üzere dedesi Kâbus’a nisbetle
verilmiş olabileceği gibi, müellifin “Kâvus” adına
nisbetle verilen Kâvusnâme’den bozulmuş olması
da muhtemeldir. Eser, Enderznâme, Pendnâme,
Nasîhatnâme veya Kitâbu’n-Nasîhat olarak da
bilinmektedir.
Bir ön söz ve 44 konu başlığından meydana gelen
Kâbusnâme, Moğol öncesi İslam medeniyetinin
bir hülasası gibidir. Eserde dönenin siyasî, sosyal,
ilmî, iktisadî, hukukî yapısıyla ilgili bilgilerin yanı
sıra, sanat ve meslekler hakkında da genel bilgiler
verilmiştir. Eserdeki konuları vaaz ve nasihatler,
âdâb-ı muaşeret ve yaşam, terbiye ve ahlak, ilimler
ve ilim tahsili, beden eğitimi, devlet adamları
ve görevleri, meslekler ve ticaret şeklinde tasnif
etmek mümkündür. Ticaret noktasından köle, ev
ve tarla satın almak, at satın almak gibi bölümler,
meslek ve sanatlar açısından şiir söyleme sanatı,
çalgıcılık sanatı, kâtiplik ve yazı yazma, avcılık,
çiftçiler ve ziraat işleri, civanmerdlik gibi başlıklar
dikkat çekmektedir.
Kâbusnâme, döneminin Farsça nesrinin seçkin
örneklerinden biridir. Siyasetnâme ile aynı çağda
yazılmış olmasına rağmen, yazı ve dil özellikleri
bakımından ondan daha eskidir. Kitapta genellikle
sade anlatıma yer verilir. Ele alınan konular
Kur’an ayetleri, hadisler, hikmetli sözler, darb-ı
meseller, hikâyeler, Farsça ve Arapça teşbih ve
istiarelerle daha anlaşılır kılınmıştır. Bölümleri
arasında Müslüman âlimlerle birlikte eski Yunanlı
filozof ve diğer tanınmamış bilginlerden hikmetli
söz ve bilgiler de aktarılmaktadır. Temsilî
hikâye ve kıssaların yanı sıra bölümler arasında
konularla ilgili gerek yazarın gerekse başka şairlerin
şiirleri yer almaktadır.
Kâbusnâme, ilk olarak Rıza Kuli Han Hidayet
tarafından yayımlanmıştır (Tahran 1285). Daha
sonra çok sayıda neşri gerçekleştirilmiş olan eseri
en son G. H. Yusuf elde mevcut en eski el yazma
nüshasını esas alarak neşretmiştir (Tahran
1345).
Birçok dile çevrilen Kabûsnâme, XIV. yüzyıldan
itibaren Türkiye Türkçesi’ne beş defa tercüme
edilmiştir. Toronto’da Eleazar Bimbaum’un
elinde bulunan ilk çevirinin XIV. yüzyılın ilk yarısında
yapıldığı tahmin edilmektedir. Şeyhoğlu
Sadreddin Mustafa tarafından Germiyan beyi
Süleyman Şah adına yapılan ikinci çevirinin nüshası
Kahire Hidîviyye Kütüphanesi’ndedir. Yıldırım
Bayezid’in oğlu Emir Süleyman’ın has adamlarından
Hamza Bey’in emriyle Akkadızâde’nin
yaptığı çevirinin nüshaları çeşitli kütüphanelerde
mevcuttur. 830 (1427) yılında Mahmud b. Mehmed
(Bedr-i Dilşâd) tarafından gerçekleştirilen
manzum çevirisi Sultan II. Murad’a (1421-1444;
1446-1451) sunulduğu için Muradnâme adıyla
anılmaktadır. Bu eser kısmen telif özelliği taşımaktadır.
Eserin Türkçeye yapılan en son ve
en tanınmış çevirisi (835 / 1431-1432), II. Murad
adına Mercimek Ahmed b. İlyas tarafından
gerçekleştirilmiştir. Bunun Türkiye ve dünya
kütüphanelerinde birçok yazma nüshası vardır.
Mercimek Ahmed’in çevirisini, Nazmizâde Murtaza
Efendi 1117’de (1705) Bağdat Valisi Hasan
Paşa’nın emriyle o günün diline göre yeniden
kaleme almıştır. Eserin bir de başı ve sonu eksik
Çağatayca tercümesi bulunmaktadır. Bu çeviri
Orhan Şaik Gökyay tarafından yayımlanmış
(İstanbul 1944), Atilla Özkırımlı ise bu neşri
kısmen sadeleştirerek iki cilt halinde bastırmıştır
(İstanbul t.y.). Mercimek Ahmed çevirisi
Abdülkurun Şirvânî vasıtasıyla 1298’de (1880)
Kazan’da yayımlanmıştır. Ayrıca Kayyum Nâsırî
tarafından Kazan lehçesine çevrilip iki defa basılmıştır
(Kazan 1884, 1898).
Kâbusnâme’yi H. F. von Diez Almanca’ya (Busch
des Kabus, Berlin 1811), A. Querry Fransızca’ya
(Le Cabous Nâme, Paris 1866), Reuben Levy
İngilizce’ye (The Nasihatnama Known as
Kabusnâme, London 1951), E. Bertels Rusça’ya
(Kabu Na Me, Moscow 1953), Emin Abdülmecid
Bedevî Arapça’ya (Kitâbü’n-nasîhat el-ma’rûf
bi’smi Kâbusnâme, Kahire 1378 / 1958) çevirmiştir.
KAYNAKÇA::
Keykâvus b. İskender, Kabûsnâme, (çev. Mercimek Ahmet;
yay. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul 1974, s. I-XVIII; aynı yazar,
Müntehab-ı Kabûsnâme (yay. Saîd Nefîsî), Tahran 1320 s.
3-37; Edward Granwille Browne, A literary history of Persia:
from firdawsi to Saʻdi, II, Cambridge 1956, s. 276-287; Emin
Abdülmecîd-i Bedevî, Bahs der Bâre-i Kabûsnâme, Tahran 1335;
Zebihullah Safâ, Tarîh-i edebiyat-ı der İrân, 1339, II, s. 898-902;
Meryem es-Sâdâtu Es‘adî, “Güftârhâ-yi İktisâdî der Kâbûsnâme”,
Ittılât-ı Siyâsi-yi İktisâd, sy. 257-258 (1387), s. 122-129; Mehdi
Ferhânî Müferid, “Siyâset, Târîh ve Edebiyyât der Kâbûsnâme”,
Târîh ve Temeddün-i İslâmî, S. 3(1385), s. 55-72; Hüseyin
Hidîvcem, “Kâbûsnâme”, Hüner u Merdum, S. 109(1350) s. 10-
15; Zeynep Korkmaz, “Kabus-name ve Marzuban-name Çeviri-