T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
Cafer-i Sâdık’la görüştüğü, Ebû Hanife, Ebû Yusuf
ve İmam Züfer’den dersler aldığı belirtilmektedir.
Önceleri Irak Rey ekolüne mensup olan
Şakîk-i Belhî daha sonra hadis ehlinin yolunu
benimsemiştir. Kaynaklarda zikredildiğine göre
Mâverâünnehir bölgesindeki savaşlara da katılmış
ve muhtemelen Hâtim el-Esamm ile birlikte
katıldığı bu savaşlardan birinde şehid olmuştur.
Vefat tarihi hakkında ileri sürülen 153 (770),
174 (790) ve 194 (809) tarihleri arasında, talebesi
Hatim el-Esamm’ın 237 (851) yılında vefat
ettiği dikkate alınırsa, 194 tarihinin daha makul
olduğu söylenebilir.
Şakîk-i Belhî’nin özellikle tevekkül konusundaki
düşünce ve tercihleri tasavvuf tarihi açısından
kayda değerdir. Zira o, tevekkülün mahiyeti,
sebepleri ve esasları üzerinde durarak bunun
sonuçlarını değerlendiren ilk zahid olmuştur.
Bu nedenle onun hakkında Sülemi, “Şakîk-i
Belhî’nin hallere dair ilk söz söyleyen kişi olduğunu
zannediyorum” demiştir.
Kaydedildiğine göre Şakik-i Belhî hac esnasında
İbrahim b. Edhem ile karşılaşmış, ona geçimini
nasıl temin ettiğini sormuştu. İbrahim b. Edhem,
“Elime birşey geçince şükrediyor, geçmezse sabrediyorum”
deyince Şakik, “Belh köpeklerinin
de yaptığı budur. Buldukları vakit riayetkar olur,
bulamadıkları zaman sabrederler” demişti. Bunun
üzerine aynı şeyi İbrahim b. Edhem Şakik’e
sormuş, o da “Bulduğumuzda dağıtırız, bulamadığımızda
şükrederiz” cevabını vermişti. Bu hadiseyi
Kuşeyrî, Cafer-i Sâdık ile Şakîk-i Belhî arasında
fütüvvet ile ilgili olarak zikreder. Buna göre
Cafer-i Sâdık’ın, Şakik Belhî’ye fütüvveti sorması
üzerine “Verilince şükreder, verilmeyince sabrederiz”
şeklinde izah etmiş; bunun üzerine Cafer-i
Sâdık, “Bunu bizim Medine köpekleri de yapıyor”
demiş ve “Biz, verilince dağıtır, verilmeyince
şükrederiz” cevabını vermişti.
Kulun Allah’a karşı mutlak bir varlığı ve mülkiyeti
bulunduğu iddiasında bulunamayacağını ifade
eden Şakîk, bu nedenle ihtiyacını sadece Allah’a
arzetmek, mülkün gerçek sahibinden istemek gerektiğini
ve tevekkülün Allah’ın vaadine gönülden
güvenmek olduğunu vurgular. Ona göre bir şahsı
tanımanın yolu, onun Hakk’ın vaad ettiğine mi
yoksa halkın vaad ettiğine mi daha çok itimat ettiğini
bilmekten geçer. O nedenle kişi, yarını düşünmemeli,
yarının rızık kaygısını taşımamalıdır.
Bu konuda şöyle demektedir: “Allah sizi yarının
namazından sorumlu tutmuyor ise siz de O’ndan
yarının rızkını isteyemezsiniz. Zira yarına varıp
varamayacağınız belli değildir”.
Şakik-i Belhî kişinin kendi kusurlarıyla ilgilenmekten
başkasının kusurlarını görecek fırsat
bulamaması ve kendisinde Allah’ın iradesinden
bağımsız bir irade görmemesi şeklinde tanımladığı
zühd anlayışı nedeniyle talebesi Hâtim
el-Esamm tarafından fütüvvet ehli arasında sayılmıştır.
Horasan sûfîliğinde daha ziyade sosyal
içerikli bir şekilde yorumlanan fütüvvet kavramı
Şakîk-i Belhî’de daha farklı ele alınmış ve çoğunlukla
bireysel bir ahlakî yaşantının esası olarak
yorumlanmıştır. Nitekim “İbadet on parçadır,
bunun dokuzu halktan kaçmak, biri de sükût
etmektir” diyen Şakîk-i Belhî, insanlardan uzaklaşmayı
afetlerden korunmanın bir yolu olarak
kabul eder ve “İnsanlarla ateşle arkadaş olur gibi
arkadaş ol; faydalı taraflarını al, alevlerinden
kaç” tavsiyesinde bulunur.
Şakîk-i Belhî’nin bu tutumu, onun fakr anlayışında
da tezahür etmiştir. Ona göre fakr dünyevî
bütün kaygıları terk edebilmektir. Kişi zenginliğini
kaybedeceğinden korktuğu gibi fakirliğini de
kaybedeceğinden korkmadıkça gerçek anlamda
fakîr olamaz. Şakîk-i Belhî’nin, rızık peşinde
koşmayı, sebeplere yönelmeyi, tümüyle Allah’a
yönelme, rızık kaygısı taşımama ve ihtiyacını
sadece Allah’a arzetme şeklindeki tevekkül ve
tevhid anlayışına ters görmesi onu Horasan tasavvufunda
ayrı bir yere koymamızı gerektirmektedir.
Zira bu yaklaşım, özellikle tevekkül
konusunda daha mutedil bir çizgiyi benimseyen
Horasan kaynaklı melâmîliğin klasik çizgisinden
farklı bir duruşu ifade eder. Şakîk-i Belhî’nin benimsediği
bu çizgiyi talebesi Hâtim el-Esamm ve
Ebu Osman el-Hîrî sürdürmüştür.
KAYNAKÇA:
Attâr, Ebu Hâmid Muhammed b. İbrahim Feridüddin, Tezkiretü’l-
Evliyâ, (çev. Süleyman Uludağ), İstanbul 1991; Abdurrahman
Câmî, Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds, (çev. ve şerh. Lâmiî
Çelebi, haz: Süleyman Uludağ-Mustafa Kara), İstanbul 1995;
Ebû Nuaym el-Isfahânî Ahmed b. Abdullah, Hilyetü’l-evliyâ ve
tabakâtu’l-Asfiyâ, I-X, Dâru’l-Küttâbi’l-Arabî, Beyrut 1405; el-
Hucvîrî, Ebu’l-Hasan Ali b. Osman, Keşfü’l-Mahcûb, (çev. Mahmud
ve AhmedMadî Ebu’l-Azâim), Kahire 1974; İbnü’l-Cevzî,
Cemâlüddin Ebu’l-Ferec Abdurrahman, el-Muntazam fî Târihi’l-
Mülûkve’l-Ümem, I-XII, (yay. Muhammed ve Mustafa Abdulkadir
Atâ), Beyrut 1992; İbnü’l-Esîr, Muhammed b. Muhammed
b. Abdulvâhid, el-Kâmil fi’t-Tarih, I-X, Beyrut 1995; İbnü’l-
Mulakkın, Ebu Hafs Ömer, Tabakâtü’l-Evliyâ, (yay. Mustafa Abdülkadir
Atâ), Beyrut, 1998; İbn Tağriberdî, Ebu’l-Mehâsin Cemaluddin
Yusuf, en-Nücûmü’z-Zâhira fî Mülûki Mısır ve’l-Kâhire,
I-XIV, el-Müessesetü’l-Mısrıyye, Mısır, ts.; el-Kuşeyrî, Ebü’l-
Kâsım Abdülkerim b. Hevâzin, er-Risâletü’l-Kuşeyriyye, (yay.
Maʻruf Zerrûk-Ali Abdülhamid Biltacî, Beyrut, ts.; es-Sülemî,
255