T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
geçiren Safevî hânedanıyla iyi ilişkiler içerisinde
olduğu ve iki aile arasında akrabalık tesis edildiği
görülmektedir. Şah İsmâil’in Nîmetullâh-ı
Velî’nin soyundan gelen Mîr Nizâmeddin
Abdülbâkî’yi “sadr” tayin etmesi bu aileye duyulan
saygının bir göstergesidir. Safevîler döneminde
tamamen Şiîleşen Nîmetullâhiyye Haydarî,
Safevî ve Kalenderî unsurların kaynaşma mahalli
olmuştur. Vahdet-i vücûd görüşünü benimsemeleri,
varlık anlayışlarını açıklarken sıkça ilm-i
hurûf sembolizmine başvurmaları, halkın kendileri
hakkındaki sözlerine önem vermemeleri,
yerleşik olmaktan çok seyyahlığı tercih etmeleri,
on iki imam ve mehdî inancı bu unsurların ortak
anlayışları arasında zikredilebilir.
XV. yüzyıldan itibaren Nîmetullâhîler’in Osmanlı
topraklarında da faaliyet gösterdikleri
bilinmektedir. Celâlzâde Mustafa Çelebi, 949
(1542) yılında Kanûnî Sultan Süleyman’ın Budin
seferinden dönüşte Edirne’de karşılanmasını
anlatırken karşılamaya katılan derviş
grupları arasında Nîmetullâhîler’in de bulunduğunu,
Şah Nîmetullah’ın adından bahseden ilk
Osmanlı müellifi Atâî ise Nîmetullâhî dervişlerinin
daha çok gezginci dervişler olduklarını,
Mâhân’da merkez tekkedeki şeyhlerin peygamber
soyundan geldiklerini söyler. Evliya Çelebi de
Nîmetullâhîler’i fütüvvet grupları arasında sayar
ve Şah Nîmetullâh-ı Velî’nin tacının yeşil renkli
ve on iki terkli olduğunu kaydeder. XVII. yüzyılda
Osmanlı topraklarında seyahat eden Paul
Ricault, Nîmetullâhîler’in bu topraklara Çelebi
Sultan Mehmed zamanında (1413-1421) geldiklerini
belirtir. Hammer, Osmanlı Devleti’nin kuruluş
dönemlerinde Anadolu’daki derviş grupları
arasında Nîmetullâhîler’i de sayar. M. Fuad Köprülü,
Safevî kültürünün Anadolu’da yaygınlaşmasında
Nîmetullâhî dervişlerinin büyük rolü olduğunu
söyler. Bazı Nîmetullâhî motiflerin bugün
Bektaşîlik içinde eridiği görülmektedir. Bektaşî
gülbanklarında adları zikredilen pîrler arasında
Şah Nîmetullâh-ı Velî’nin de ismi geçer.
XVIII. yüzyılın sonlarına doğru Nîmetullâhîler’ce
ikinci pîr kabul edilen Ma‘sûm Ali Şah Dekkenî,
Hindistan’dan İran’a gelip tarikatı İran’da ihya etmeye
çalışmışsa da Şiî ulemâsının tepkisiyle karşılaşmış,
kendisi ve yerine geçen Nûr Ali Şah bu
süreçte öldürülmüştür. Meczûb Ali Şah tarafından
sürdürülen tarikat onun ölümünden (1238 /
1823) sonra Kevseriyye, Safî Ali Şâhiyye, Şemsiyye,
Gunâbâdiyye, Mûnis Ali Şâhiyye adlı kollara
ayrılmıştır. Günümüzde bunlardan son iki kol
İran, Amerika Birleşik Devletleri ve bazı Avrupa
ülkelerinde faaliyetlerini sürdürmektedir.
KAYNAKÇA:
Nîmetullâh-ı Velî, Dîvân, Tahran 1328, s. 75, 579, 601; Celâlzâde
Mustafa Çelebi, Tabakātü’l-memâlik ve derecâtü’l-mesâlik (yay.
P. Kappert), Wiesbaden 1981, vr. 348b; Latîfî, Tezkiretü’ş-şu‘arâ
ve tabsıratü’n-nuzamâ (haz. Rıdvan Canım), Ankara 2000, s.
524; Nev‘îzâde Atâullah (Atâî), Hadâiku’l-hakâik fî tekmileti’ş-
Şekāik (yay. Abdülkadir Özcan), II, İstanbul 1989, s. 64; Evliya
Çelebi, Seyahatnâme, I, 165, 217; II, 268; Harîrîzâde Kemâleddin,
Tibyânu vesâili’l-hakâik fî selâsili’t-tarâik, Süleymâniye Ktp.,
Fâtih, nr. 430-432, III, vr. 263b-265a; Mâsûm Ali Şah, Tarâik, III,
1-60, 84; Nasrollah Pourjavady - P. L. Wilson, Kings of Love: The
Poetry and History of the Nîmatullâhî Sufi Order, Tahran 1978;
Mes‘ûd Hümâyûnî, Târîh-i Silsilehâ-yi Tarîkat-i Nîmetullâhiyye
der Îrân, Tahran 1979; Javad Nurbakhsh, Masters of the Path:
A History of the Masters of the Nimatullahi Sufi Order, New
York 1980; J. Aubin, Matériaux pour la biographie de Shah
Ni’metullah Wali Kirmani, Tahran-Paris 1982; Abdülhüseyin
Zerrinkûb, Dünbâle-i Cüstücû der Taśavvuf-i Îrân, Tahran 1369,
s. 190-222; Ahmet T. Karamustafa, “Early Sufism in Eastern Anatolia”,
Classical Persian Sufism: From its Origins to Rumi (ed. L.
Lewisohn), London-New York 1993, s. 175-198; Fuad Köprülü,
Anadolu’da İslamiyet (haz. Mehmet Kanar), İstanbul 2002, s. 77;
Mahmut Erol Kılıç, “Shâh Ni’matullah Wali in Turkish Literature
and Ni’matullahiyya Order in Ottoman Sûfîsm”, Celebrating
a Sufi Master: A Collection of Works on the Occasion of the 2.
International Symposium on Shah Nematollah Vali, The Netherlands
2003, s. 35-52; Mustafa Âzmâyiş, Silsile-i Niîmetullâhiyye
der Devrân-ı Ahîr, Tahran 2003; A. A. Godlas, “Nîmatullâhîyah”,
The Oxford Encyclopedia of the Modern Islamic World (ed. J. L.
Esposito), Oxford 1995, III, 252.
DİA’dan özetlenerek alınmıştır (XXXIII, 133-135).
Mahmut Erol KILIÇ
NÎŞÂBUR MEKTEBİ
Horasan bölgesinde IX. yüzyılda tasavvufun
önemli merkezlerden biri olan Nîşâbur, fütüvvet
ve melâmet özellikleriyle tanınan bir merkez haline
geldi. Bu mektebi temsil eden sûfîler arasında
Ebû Hafs Haddâd, Yahya b. Muâz Râzî,Hamdûn
Kassâr, Ebû Osman Hîrî, Ebü’l-Kâsım İbrahim
Nasrâbâdî, Ebû Abdurrahman Muhammed b.
Hüseyin Sülemî, Ebû Ali Dekkâk ve Abdülkerim
Kuşeyrî öne çıkmaktadır.
Ebû Hafs Haddâd (ö. 260 / 874) Nîşâbur civarındaki
Kurdâbâd köyünde doğdu ve burada yaşadı.
Mesleği dolayısıyla “Haddâd” (demirci) diye tanınmıştır.
Kaynaklar özellikle fütüvvet konusundaki
fikirleriyle sûfîleri kendisine hayran bıraktığını
belirtir. Ebû Hafs’a göre fütüvvet fedakârlık,
diğerkâmlık, nefse hâkimiyet ve tahammül gibi
unsurlar ihtiva eder. Fütüvvetin laf değil iş ve faaliyetten
ibaret olduğunun üzerinde ısrarla duran
Haddâd fütüvveti “başkalarına insafla muamele
etmek fakat onlardan insaf beklememektir” diye
tanımlar. Ayırım gözetmeden herkese iyilik yapıl-
159