T.C Gümrük ve Ticaret Bakanlığı ​

A h i l i k
A n s i k l o p e d i s i
350
bellerinde uzunca bir bıçak olan, başlarında altında
yün bir takke ve bunun üzerini bir arşın uzunluğunda,
iki parmak genişliğinde bir serpuş örten
yiğitler olarak tanımlar. Burada Ahilik teşkilatı
içinde yer alan gençler için Arapça ve Farsça kitaplarda
“fetâ” yahut “fityân” tabirinin kullanılması,
söz konusu dönemlerde bu gençlerin Anadolu’da
yiğit ve bunların başında olan kimselerin yiğitbaşı
şeklinde anılmış olabileceklerini gösterir. Esasen
Dîvânü lugati’t-Türk’te “Ot tütünsüz bolmas / Yigit
yazuksuz bolmas” (Ateş dumansız olmaz / Genç
günahsız olmaz) atasözünün yer alması ve Kırgız
toplumunda “er cigit, el kamın ceyt” (er olan, yiğit
olan kimse, halkının gamını, tasasını, kederini
üzerine alan ve bunu çeken kimsedir) atasözünün
nesilden nesile söylenerek bugüne gelmesi, yiğit
kelimesinin çok eski dönemlerden beri hem yazılı
literatüre girdiğine hem de sözlü edebiyatta yer
aldığına önemli bir işarettir.
XIII. ve XIV. yüzyıllarda Anadolu’da Ahilik ve dolayısıyla
esnaf teşkilatı daha kuvvetli ve daha bağımsız
bir yapıdaydı. Bu bağlamda teşkilat mensupları
ve bu teşkilatın içinde yer alan yiğitler ve
bunların başındaki yiğitbaşılar daha serbest hareket
etme imkânına sahiptiler. Ancak Anadolu’nun
Osmanlı idaresine girmesi üzerine bilhassa XV.
yüzyılın ortalarından itibaren esnaf teşkilatı devletin
merkezî otoritesine ve kurallarına daha sıkı
bir biçimde bağlandı. Böylece muhtemelen Ahilik
teşkilatı içinde yer alan yiğitbaşı da Ahilik geleneklerinin
bir devamı şeklinde esnaf idare heyetlerinin
içinde yer almaya başladı.
En genel çizgileriyle Osmanlı’da esnaf, mal ve
hizmet üretimiyle ilişkili herhangi bir iş kolunun
belirli bir alanında uzmanlaşarak çalışanların
meydana getirdiği meslekî bir teşkilattı. Her esnafın
bir idare heyeti vardı. Bu heyet, ilgili esnaf
topluluğunun ileri gelenlerinden ve ustalarından
teşkil edilirdi. Heyetin başkanı kethüda unvanıyla
biliniyordu. Heyet üyelerinden biri de yiğitbaşı
idi. Kethüdanın yardımcısı olarak görev yapan
yiğitbaşı, esnafın özellikle örgütiçi meselelerinin
hallinde, sorunların başta kethüda olmak üzere
gerekli yerlere iletilmesinde önemli bir rol oynamaktaydı.
Zamanla esnafın örgüt içi meseleleri
artınca XVIII. yüzyıldan itibaren hemen hemen
her esnaf örgütünde zorunlu olarak bir yiğitbaşı
görev yapmaya başladı. Yiğitbaşının seçimi genelde
kethüdanın tayinine benzer bir şekilde gerçekleşir
ve esnafın ileri gelenleri arasından seçilirdi.
Bunda ilgili esnafın ustalarının ve ileri gelenlerinin
kanaati dikkate alınırdı. Aday belirlendikten
sonra mahallin kadısına başvurulurdu. Kadılık
makamının uygun görüp onaylamasıyla yiğitbaşı
seçilmiş olurdu. Seçim birçok esnaf örgütünde
belirli bir sürede, ekseriya yılda bir defa yapılırdı.
Yiğitbaşının değişimi, çoğunluğun oyu ile tekrar
aynı usulü takip etmek suretiyle olurdu.
Osmanlı döneminde başta yiğitbaşının tayini olmak
üzere esnafın diğer yöneticilerinin tayinleri,
usta ve çırakların kalfalığa geçişleriyle ilgili yapılan
törenler, pek çok noktada kaynağı fütüvvet
olan Ahilik gelenekleri çerçevesinde yapılırdı. Bu
bakımdan yiğitbaşının tayininde ve söz konusu
törenlerin birçoğunda Kırşehir’deki Ahi Evran
Zaviyesi şeyhinin bulunması âdet haline gelmişti.
Bu âdetin Osmanlıların son dönemlerine kadar
Anadolu’daki ve Rumeli’deki şehir ve kasaba
esnafında uygulandığı dikkati çekmektedir. Bu
çerçevede Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk yıllarında
Anadolu’daki esnaf heyeti içinde bulunan yiğitbaşı,
bugün Ahilik törenleri esnasında nostaljik de
olsa temsillerde yer alır. Esnaf gruplarının dışında
bir çeşit mahallî milis kuvveti olan il erlerinin
başındakilere de yiğitbaşı denirdi.
KAYNAKÇA:
Divanü Lûgat-it-Türk Tercümesi, (çev. Besim Atalay), III, Ankara
1992, s. 8, 16; Drevnetyurkskiy Slovar, Leningrad 1969, s.
86-87 (bk. “baş”), 260 (bk. “jigit”); Sir Gerard Clauson, An Etymological
Dictionary of Pre-Thirteeth-Century, Oxford 1972, s.
375-376 (bk. “baş”), 911 (bk. “jigit”); İbn Bîbî, El Evamirü’l-
Ala’iye Fi’l-Umuri’l-Ala’iye (Seçuk Name), (trc. Mürsel Öztürk),
Ankara 1996, I-II, bk. İndeks “fityan”; İbn Battuta, İbn Battuta
Seyhatnâmesi, (trc. A. Sait Aykut), İstanbul 2000, I, s. 404-405;
Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, Ankara
1959, I, s. 8-9, 14, 17; Mehmet Genç, “Osmanlı Esnafı ve Devletle
İlişkileri”, Ahilik ve Esnaf, Konferanslar ve Seminer, Metinler,
Tartışmalar, İstanbul 1986, s. 116-117; Mübahat S. Kütükoğlu,
“Osmanlı Esnafında Oto-Kontrol Müessesesi”, Ahilik ve Esnaf,
Konferanslar ve Seminer, Metinler, Tartışmalar, İstanbul 1986,
s. 55, 59; Hacışeyhoğlu Hasan Üçok, Çankırı Tarih ve Halkiyatı,
Ahilikten Kalma Esnaf ve Sohbet Teşkilâtı, Ankara 2002; İlhan
Şahin, Tarih İçinde Kırşehir, İstanbul 2011, s. 95-118; Ömer Düzbakar,
“Work and Organization in the Ottoman Empire: Notes on
the Trade Guilds of Sixteenth and Seventeenth Century Bursa”,
Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature
and History of Turkish or Turkic, III/4 (2008), 414-453;
Mehmet Zeki Pakalın, “Yiğitbaşı”, Osmanlı Tarih Deyimleri ve
Terimleri Sözlüğü, III, s. 637.
İlhan ŞAHİN
YÛNUS
Ahilik kültüründe balıkçıların piri olarak kabul
edilir. Kur’an’da, Balık Sahibi olarak zikredilen
bir peygamberdir (el-Kalem 68/50). Kur’ân’ın