Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza
Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza
Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
102<br />
Cinzia GIULIESE<br />
tema <strong>de</strong>lle guerre civili, ricco di risorse epiche e drammatiche, una volta<br />
‘<strong>de</strong>politicizzato’, era stato ampiamente usato dai <strong>de</strong>clamatori perché in grado<br />
di fornire, in qualunque momento storico, in qualunque scontro e contro<br />
qualunque conten<strong>de</strong>nte, strumenti basilari di polemica e di propaganda di<br />
non trascurabile importanza. Con la prosopopea di Roma il panegirista,<br />
consapevole <strong>de</strong>lla gran<strong>de</strong> forza di impatto <strong>de</strong>gli appelli <strong>de</strong>lla patria durante<br />
le guerre civili, lega il <strong>de</strong>stino <strong>de</strong>ll’Urbs a Costantino.<br />
Nel panegirico <strong>de</strong>l 321 l’accurata <strong>de</strong>scrizione <strong>de</strong>lle infinite sofferenze<br />
sopportate dalla città di Roma 14 enfatizza ulteriormente l’azione di<br />
Costantino. Roma, come ricorda Nazario, tante volte ferita e impossibilitata<br />
a difen<strong>de</strong>rsi da sola, chie<strong>de</strong> di essere vendicata 15 da Costantino. Così anche<br />
frequentissimo impiego <strong>de</strong>lla prosopopea nei racconti <strong>de</strong>l bellum civile si veda P. Jal, La<br />
guerre civile a Rome. Étu<strong>de</strong> litteraire et morale, Paris, 1963, 305-307; per la formazione<br />
<strong>de</strong>l retore T. Haarhoff, Schools of Gaul: a Study of pagan and christian Education in the<br />
last Century of the Western Empire, Johannesburg, 1958 2 .<br />
14 Paneg. X, 3, 3 Cuius cum divina virtus et eius misericordia comes appendixque<br />
victoria urbem Romam non praecipitantem exceperit, sed adflictam ac plane iacentem<br />
excitarit recrearit erexerit, cumque aliae felicissimae tuae prius ac <strong>de</strong>inceps expeditiones<br />
non minus in sese operis amplexae sint quam ex ipsis faucibus fati Roma servata, quid<br />
dignum magnitudine tua excogitari ac dici potest, in cuius laudibus id maximum non est<br />
quod in terrarum orbe primarium est?; X, 13, 1 Nihil profecto gravius, nihil miserius,<br />
Roma, doluisti. Quamvis recondita alte magis gemeres, et ingestos cotidie luctus callo<br />
quodam obduratae patientiae sustineres, confessus est se inconsultior dolor nec timuit<br />
<strong>de</strong>prehendi, et male clausi signa maeroris per vultus indices exierunt. Le voci verbali<br />
utilizzate – doluisti, adflictam, iacentem – esprimono l’i<strong>de</strong>a di un dolore sia fisico che<br />
morale. La iunctura adflictam ac plane iacentem è frequentemente impiegata dagli autori<br />
latini a proposito <strong>de</strong>lla res publica in unione con uno <strong>de</strong>i verbi excitare, recreare ed erigere<br />
presenti nel panegirico. Si vedano a proposito Cic. Sest. 5, 24, 31, 144; Har. 50. Significativo<br />
l’accostamento di adflictam e iacentem perché il significato di affligere è complementare<br />
a quello di iacere. Cfr. TLL s.v. affligo, vol. I, col. 1237, r. 51. Per il significato<br />
<strong>de</strong>l verbo dolere TLL s.v. doleo, vol. V, coll. 1819-1830; A. Ernout-A. Meillet, Dictionnaire<br />
étymologique <strong>de</strong> la langue latine, s.v. doleo, Paris, 1967.<br />
15 Paneg. X, 13. Il verbo usato, vindicari, sintetizza l’i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>lla restaurazione per<br />
mezzo di un vindice e nel novero <strong>de</strong>i grandi romani vindices libertatis inserisce Costantino<br />
accanto ad Ottaviano Augusto. Cesare si propose come restitutor <strong>de</strong>lla dignitas <strong>de</strong>i tribuni<br />
espulsi da Roma e come vindice <strong>de</strong>lla libertà sua e <strong>de</strong>l popolo romano, oppresso dalla factio<br />
paucorum. Augusto scaltramente aveva sfruttato nelle Res Gestae (1, 3) la <strong>de</strong>finizione<br />
attribuitagli da Cicerone nella lotta contro Antonio, proclamando: „Annos un<strong>de</strong>viginti natus<br />
exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam a<br />
dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi”. Significativamente il verbo usato<br />
nella versione greca <strong>de</strong>lle Res Gestae al posto di vindicavi è ºleuqšrwsa. Dopo Augusto il<br />
titolo di vin<strong>de</strong>x libertatis fu poi utilizzato anche dagli altri sovrani <strong>de</strong>lla dinastia Giulio–<br />
Claudia. Anche Caligola si era <strong>de</strong>finito un assertore <strong>de</strong>lla libertà e dopo la sua uccisione