18.02.2013 Views

Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza

Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza

Facultatea de Istorie - Universitatea Alexandru Ioan Cuza

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

102<br />

Cinzia GIULIESE<br />

tema <strong>de</strong>lle guerre civili, ricco di risorse epiche e drammatiche, una volta<br />

‘<strong>de</strong>politicizzato’, era stato ampiamente usato dai <strong>de</strong>clamatori perché in grado<br />

di fornire, in qualunque momento storico, in qualunque scontro e contro<br />

qualunque conten<strong>de</strong>nte, strumenti basilari di polemica e di propaganda di<br />

non trascurabile importanza. Con la prosopopea di Roma il panegirista,<br />

consapevole <strong>de</strong>lla gran<strong>de</strong> forza di impatto <strong>de</strong>gli appelli <strong>de</strong>lla patria durante<br />

le guerre civili, lega il <strong>de</strong>stino <strong>de</strong>ll’Urbs a Costantino.<br />

Nel panegirico <strong>de</strong>l 321 l’accurata <strong>de</strong>scrizione <strong>de</strong>lle infinite sofferenze<br />

sopportate dalla città di Roma 14 enfatizza ulteriormente l’azione di<br />

Costantino. Roma, come ricorda Nazario, tante volte ferita e impossibilitata<br />

a difen<strong>de</strong>rsi da sola, chie<strong>de</strong> di essere vendicata 15 da Costantino. Così anche<br />

frequentissimo impiego <strong>de</strong>lla prosopopea nei racconti <strong>de</strong>l bellum civile si veda P. Jal, La<br />

guerre civile a Rome. Étu<strong>de</strong> litteraire et morale, Paris, 1963, 305-307; per la formazione<br />

<strong>de</strong>l retore T. Haarhoff, Schools of Gaul: a Study of pagan and christian Education in the<br />

last Century of the Western Empire, Johannesburg, 1958 2 .<br />

14 Paneg. X, 3, 3 Cuius cum divina virtus et eius misericordia comes appendixque<br />

victoria urbem Romam non praecipitantem exceperit, sed adflictam ac plane iacentem<br />

excitarit recrearit erexerit, cumque aliae felicissimae tuae prius ac <strong>de</strong>inceps expeditiones<br />

non minus in sese operis amplexae sint quam ex ipsis faucibus fati Roma servata, quid<br />

dignum magnitudine tua excogitari ac dici potest, in cuius laudibus id maximum non est<br />

quod in terrarum orbe primarium est?; X, 13, 1 Nihil profecto gravius, nihil miserius,<br />

Roma, doluisti. Quamvis recondita alte magis gemeres, et ingestos cotidie luctus callo<br />

quodam obduratae patientiae sustineres, confessus est se inconsultior dolor nec timuit<br />

<strong>de</strong>prehendi, et male clausi signa maeroris per vultus indices exierunt. Le voci verbali<br />

utilizzate – doluisti, adflictam, iacentem – esprimono l’i<strong>de</strong>a di un dolore sia fisico che<br />

morale. La iunctura adflictam ac plane iacentem è frequentemente impiegata dagli autori<br />

latini a proposito <strong>de</strong>lla res publica in unione con uno <strong>de</strong>i verbi excitare, recreare ed erigere<br />

presenti nel panegirico. Si vedano a proposito Cic. Sest. 5, 24, 31, 144; Har. 50. Significativo<br />

l’accostamento di adflictam e iacentem perché il significato di affligere è complementare<br />

a quello di iacere. Cfr. TLL s.v. affligo, vol. I, col. 1237, r. 51. Per il significato<br />

<strong>de</strong>l verbo dolere TLL s.v. doleo, vol. V, coll. 1819-1830; A. Ernout-A. Meillet, Dictionnaire<br />

étymologique <strong>de</strong> la langue latine, s.v. doleo, Paris, 1967.<br />

15 Paneg. X, 13. Il verbo usato, vindicari, sintetizza l’i<strong>de</strong>a <strong>de</strong>lla restaurazione per<br />

mezzo di un vindice e nel novero <strong>de</strong>i grandi romani vindices libertatis inserisce Costantino<br />

accanto ad Ottaviano Augusto. Cesare si propose come restitutor <strong>de</strong>lla dignitas <strong>de</strong>i tribuni<br />

espulsi da Roma e come vindice <strong>de</strong>lla libertà sua e <strong>de</strong>l popolo romano, oppresso dalla factio<br />

paucorum. Augusto scaltramente aveva sfruttato nelle Res Gestae (1, 3) la <strong>de</strong>finizione<br />

attribuitagli da Cicerone nella lotta contro Antonio, proclamando: „Annos un<strong>de</strong>viginti natus<br />

exercitum privato consilio et privata impensa comparavi, per quem rem publicam a<br />

dominatione factionis oppressam in libertatem vindicavi”. Significativamente il verbo usato<br />

nella versione greca <strong>de</strong>lle Res Gestae al posto di vindicavi è ºleuqšrwsa. Dopo Augusto il<br />

titolo di vin<strong>de</strong>x libertatis fu poi utilizzato anche dagli altri sovrani <strong>de</strong>lla dinastia Giulio–<br />

Claudia. Anche Caligola si era <strong>de</strong>finito un assertore <strong>de</strong>lla libertà e dopo la sua uccisione

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!