Op steenworp afstand - Oapen

van petitie aan de Koning. Ook inwoners die niet stemgerechtigd waren mochten die
petities ondertekenen; het gaf ze althans enige invloed op het algemeen bestuur dat
in Den Haag zetelde. Ze konden uiteraard ook de straat opgaan, maar meestal werden
dat soort initiatieven in de kiem gesmoord. Wilden de burgers hun stem laten horen
buiten de verkiezingen, dan was de petitie de manier bij uitstek (de petitie was de
manier van communicatie met de overheid, al klinkt het woord communiceren met
alle suggestie van gelijkwaardigheid veel te modern voor die tijd, want gelijkwaardig
waren de verhoudingen in de standenmaatschappij van toen allerminst). Er werd
gebruikgemaakt van dat recht van petitie met als bekend voorbeeld de petitie die
Abraham Kuyper organiseerde over het recht op van overheidswege betaald bijzonder
onderwijs. Alle gelovigen werden opgeroepen om een handtekening te plaatsen
in dit ‘smeekschrift aan de Koning’.
Uiteraard was er advisering, die is van alle tijden. Maar voor zover er een praktijk van
advisering zichtbaar was, zochten de ministers zelf hun zaken uit of vroegen ze hun
ambtgenoten om hun advies, bijvoorbeeld in hun wekelijkse vergadering, tijdens
diners of ontmoetingen op kantoor of op de sociëteit. Het ging om niet meer dan
acht ministers en eenzelfde aantal ministeries. Er was aan het eind van de 19 de eeuw
een paar ministeries opgeheven en een enkele nieuwe ingesteld. Zo waren de departementen
van Erediensten in 1870 verdwenen. 2 De overige waren wel iets gegroeid.
De enigszins grote departementen in 1897 waren Koloniën met 64 hogere ambtenaren
(boven de rang van adjunct-commissies, vergelijkbaar met nu circa schaal 10),
Financiën met 71. Buitenlandse Zaken had 14 ambtenaren. Het ministerie van Binnenlandse
Zaken had er 41, en het ervan afgescheiden ministerie van Waterstaat 48,
maar deze had wel een eigen dienst met meer ambtenaren (inspecteurs e.a). De officiële
arbeidsduur per dag was bij de meeste ministeries niet groot, bij Buitenlandse
Zaken zo’n vijf uur (De Graaff 1997: 51).
Veel om het lijf had het centrale bestuur toen dus nog niet; althans in omvang. De
omvang zei echter weinig over de macht. Op het punt van ‘gezag’ stond de overheid
echter ver boven de maatschappij. De overheid wás het gezag. Het genoemde recht
van petitie paste daarbij.
Die overheid met haar wetten en bestuurssysteem begon echter achter te lopen bij de
ontwikkelingen die zich versnelden door een begin van industrialisatie, intensivering
van de communicatie door het systeem van telegrafie, betere vervoerssystemen
(spoor), toenemende internationale handel (agrarische producten) en de trek naar de
stad. Tegen die achtergrond groeiden in de maatschappij spanningen waar de overheid
moeilijk mee om kon gaan en waar ze ook te ver vanaf stond, mede omdat ze
35 ja ar wrr
23