Op steenworp afstand - Oapen

op s t een wor p
a f s ta n d
76
Deel I - Nieuwe adviescolleges in interbellum en wederopbouw
zelf te verplichten om de eigen zuil zo hecht en stevig mogelijk te maken, bij wijze
van opgelegde zelfregulering in de eigen gemeenschappen. Nieuw was nu echter dat
de zuilen ook steeds meer georganiseerd en strak centraal geleid werden. Al vanaf
het eind van de jaren dertig was die tendens tot centralisering aanwijsbaar geweest
en die was door de Tweede Wereldoorlog alleen nog maar versterkt. De Wet op het
algemeen verbindend verklaren van de cao’s was in 1936 aangenomen, en ook was
eind jaren dertig al de vraag aan de orde of arbeidsvoorziening die kort ervoor al een
publiek (gemeentelijk) monopolie was geworden, niet ook moest worden gecentraliseerd.
Maar het bleef in de jaren dertig vaak bij een discussie over de voordelen van
schaalvergroting en centralisatie, ook bijvoorbeeld bij de woningbouwverenigingen,
de ziektekassen en gezondheidsvoorzieningen. Onder de Duitse bezetting was centralisatie
en schaalvergroting opgetreden en wel in een mate die men zich vóór 1940
in Nederland nooit kon voorstellen. De arbeidsverhoudingen waren volledig gecentraliseerd
waarbij de bonden hun autonomie bij de loonpolitiek hadden verloren, een
regeling die in het Buitengewoon Besluit Arbeidsverhoudingen (bba) na de oorlog
grotendeels gehandhaafd bleef en pas in de jaren zestig zou worden gewijzigd. De arbeidsvoorziening
was werkelijk gecentraliseerd en de discussies over samenwerking
tussen kleine gemeenten waren overbodig geworden door grootschalige gemeentelijke
herindeling. Een ziekenfondsstelsel was door de bezetter centraal ingevoerd,
de woningbouw werd gecentraliseerd in een systeem van volkshuisvesting en een
centraal stelsel ruimtelijke planning was ingevoerd dat grotendeels in werking bleef
tot de Wet op de Ruimtelijke Ordening van 1963. De sociale zekerheid zou ook centraal
geregeld worden, te beginnen met een Noodwet Drees voor een door de staat
gegarandeerd ouderdomspensioen. De commissie-Van Rhijn (1945) had voorstellen
gedaan voor een nieuw stelsel van sociale zekerheid, onder invloed van het beroemde
Beveridge-rapport uit 1942 On social insurance and allied services.
Door al die maatregelen was de macht van de centrale overheid en vooral van de
uitvoerende macht sterk uitgebreid. Met maatschappelijk werk, waarvoor in 1952 een
nieuw departement werd opgericht, breidde de staat zijn bevoegdheden ook uit naar
het tot dan toe lokale particuliere initiatief op het terrein wat we nu maatschappelijke
dienstverlening noemen en de uitvoering van de Armenwet (later de Algemene
Bijstandswet). De taak van de overheid nam niet slechts toe in de breedte, maar zij
verloor ook haar passiviteit met bijvoorbeeld een actieve(re) industriepolitiek.
In eerste instantie stond het beleid vooral sterk in het teken van economisch herstel
en wederopbouw met een nadruk op efficiency en productiviteitsgroei. Het land had
in 1950 inmiddels 10 miljoen inwoners en was op de valreep naar dit nieuwe decennium
Nederlands-Indië kwijtgeraakt en daarmee ook de 13 procent van het nationaal
35 ja ar wrr