Op steenworp afstand - Oapen

op s t een wor p
a f s ta n d
32
Deel I - Monopolie Raad van State doorbroken
van Van Houten uit 1874 die overmatige arbeid van kinderen (en vrouwen) moest
tegengaan; mede omdat daardoor de werkloosheid onder volwassen mannen werd
verergerd. De overheid meende ook niet veel anders te kunnen door de financiële
ruimte, die werd beperkt door de gouden standaard (vgl. Van Zanden en Van Riel
2000). In de ogen van veel liberalen uit de jaren tachtig moesten sociale problemen
worden opgelost door een betere moraal. De arbeidende klasse kon zichzelf verheffen
door organisatie, onderwijs, spaarzaamheid en geboortebeperking, zo meenden veel
liberalen in de jaren zeventig van de 19 de eeuw nog; aalmoezen en staatsfondsen zouden
ze daarvan afhouden. Anderen meenden dat ondanks die mogelijke nadelen toch
maatregelen geboden waren en dat de staat, ook al wilde die terughoudend zijn, toch
genoodzaakt kan zijn om te interveniëren zeker als deze door niet te interveniëren de
maatschappelijke vrede in gevaar brengt en daarmee ook zijn eigen raison d’état en
legitimatie (A.M. Donner 1979).
Ook de statistici waren in de tweede helft van de 19 de eeuw over de wenselijkheid
van overheidsoptreden verdeeld (vgl. Wolffram 2003). Dat gebeurde bijvoorbeeld
in 1871 toen de Vereniging voor de Statistiek de ‘sociale quaesties’ had geagendeerd,
ondanks hevig verzet ertegen van enkele van haar leden onder wie oud-voorzitter
De Bosch Kemper, die haar niet het forum vond voor dergelijke ‘politieke’ debatten
(Mooij: 88). De sociale kwestie verdeelde de leden. Zo werd in kringen van statistici/
staathuishoudkundigen veel gedebatteerd over de rol van de staat bij dit onderwerp.
Vooral de Britse en Duitse initiatieven spraken daarbij tot de verbeelding (Romein
1967). Dat was al het geval geweest met de sociale wetten van Bismarck en de Britse
Poor law. Veel economen uit de periode rond het midden van de eeuw gruwden van
het recht op werkverschaffing en onderstand, dat ze erkend zagen in de Britse Poor
law, maar dat ze ook herkenden in de dirigistische sociale wetgeving die in Frankrijk
op gang kwam.
Die legitimatie waar Donner op doelde, leek ook aan de orde bij de economische
landbouwcrisis vanaf het midden van de jaren zeventig, die gepaard ging met een
trek van werkloze landarbeiders naar de steden en met veel stakingsconflicten in enkele
industriële gebieden, zoals de Zaanstreek en Twente. Met name de jaren tachtig
vormen een belangrijke periode door de samenloop van: de Grondwetsherziening
(1887), de doorlopende discussie over de schoolkwestie, die vooral gepolitiseerd was
naar aanleiding van de voorstellen voor nieuwe beroepsvereisten voor onderwijzers
door minister Kappeijne van de Coppello in 1878 (leidende tot een petitie die door
300.000 personen was onderschreven), het Palingoproer (1886) in Amsterdam,
en de start van de parlementaire enquête in 1886 naar de toestand van de arbeiders
in fabrieken en werkplaatsen. Een enquête die leidde tot een tiendelig rapport. Een
35 ja ar wrr