Op steenworp afstand - Oapen

komen. Dit vereiste uniformering van het tot dan toe onvergelijkbare materiaal en
gegevensverzamelingen van de provincies en steden. De opkomst van socialistische
theorieën prikkelde daarenboven verschillende particuliere statistici om zich nog
meer toe te leggen op het verrichten, vastleggen en verspreiden van “waarnemingen
en inzichten over land en volk”. Zo ging de bekende hoogleraar jhr. J. de Bosch Kemper
met enkele collega’s vanaf die tijd particuliere statistische en staathuishoudkundige
jaarboekjes samenstellen en publiceren (aanvankelijk met een oplage van enkele
honderden exemplaren). Zijn ‘wetenschap van de samenleving’, zoals De Bosch
Kemper zijn vak noemde, stelde zich ten doel om ‘de echte Volkstoestand’ in beeld te
brengen, als tegenwicht tegen de socialistische theorievorming.
Er is vaak op gewezen dat de statistiek van de 19 de eeuw ver af staat van de statistiek
die we nu kennen (vgl. Randeraad 2006). Goed bestuur en statistiek waren voor veel
statistici toen nog identieke begrippen. Het ging vooral om empirische observaties
en om het opstellen van historische wetten in een gemeenschappelijk enthousiasme
voor een betere beheersing van de werkelijkheid. Wie de statistici waren? Dat
konden juristen zijn: kamerlisten of mercantilisten (ongeveer wat we nu bestuurskundigen
of sociaal geografen zouden noemen), voorts beoefenaars van de moraalwetenschap
en verder historici, wiskundigen, politieke economen, staatsgeleerden
en samenlevingsdeskundigen, zoals De Bosch Kemper. Statistiek was kortom een
vergaarbak van allerlei wetenschappen, die zich pas later gaan specialiseren en
professionaliseren. De scheidslijnen tussen de disciplines waren in de eerste helft
van de 19 de eeuw nog vaag. De statistici vonden elkaar in de wens tot kennis van en
inzicht in de samenstelling van de werkelijkheid. Een kenmerk van de statistici was
dat ze veel deden aan het vergelijken van waarnemingen en bevindingen, tekenend
voor het tijdperk van de vergelijking, zoals Nietzsche het midden van de 19 de eeuw
eens noemde. 7 Het doel van de statistici was niet het verzamelen of vergelijken op
zichzelf, maar het ontdekken van wetenschappelijke wetten, waarbij het begrip
‘wet’ weer meer omvatte dan een eenvoudige formule; het kon ook een uitgebreide
beschrijving of een historische analyse zijn. 8 Het verzamelen en publiceren van al dat
materiaal maakte deel uit van een breed beschavingsoffensief van vooral de nieuwe
(hogere) burgerij van de 19 de eeuw.
Statistiek was een betwiste wetenschap en dat was ook de bestuurlijke praktijk van
de statistiek. De statistici, hoogleraren en burgers drongen er bij de staat op aan om
niet achter te blijven bij andere landen en ook een statistische dienst op te zetten.
Mede op dit aandringen werd in 1858 een Rijkscommissie voor de Statistiek opgericht
bestaande uit ambtenaren en een enkele hoogleraar (S. Vissering). Afgaande
op uitlatingen van het hoofd van het Nederlandse bureau voor statistiek van het
35 ja ar wrr
27