Op steenworp afstand - Oapen

als dat van de Britse Royal Statistical Society die de Nederlandse statistische verenigingen
inspireerde. Niet in de laatste plaats speelt de Grondwet van 1848 een rol met
de invoering van de ministeriële verantwoordelijkheid, terwijl de Raad van State
hier buiten bleef. Andere factoren zijn het recht van vereniging en vergadering van
1854 (en de opheffing van het verbod op coalitieverenigingen van 1872, die massaorganisaties
met economische macht en stakingen mogelijk maakten). De verenigingen
waren vaak de instanties die de overheid onder druk gingen zetten om de ogen meer
te openen voor de veranderende omgeving en om adviescommissies in te stellen.
Lange aarzelingen bij de overheid
De staat heeft lange tijd weerstand geboden aan de druk om zich intensiever met de
maatschappij te bemoeien. Mede onder druk van de confessionele en socialistische
verenigingen en emancipatiebewegingen liet een deel van de liberale meerderheid in
de staat laat in de 19 de eeuw de leer van staatsonthouding echter los. Voor een aantal
van bovengenoemde verenigingen ging het echter niet snel genoeg en ze namen het
initiatief in eigen hand. Het bleven echter kleinschalige initiatieven. De toename van
de bevolking, die in de eerste helft van de 19 de eeuw lange tijd schommelde rond de
2,5 miljoen, en aan het eind van die eeuw opliep tot meer dan 4 miljoen – door de
daling van de kindersterfte – vroeg in combinatie met de opkomst van de industrie,
uitbreiding van verkeer en trek naar de stad, om grootschaliger maatregelen dan alleen
op lokaal niveau. In die trend passen de eerdergenoemde adviesraden. Het zijn
centrale platforms tussen de staat en de lokaal georganiseerde maatschappij. Zij zijn
uitdrukking van het ontstaan van een nationale staat. Tevens symboliseren zij de
overgang van samenleving en beleid. De groepen drongen aan op interventies, maar
wilden bij de daadwerkelijke vormgeving betrokken worden, mede om te zien of
de staat niet ongecontroleerd en buiten hun medewerking en wil zou optreden. De
Ongevallenwet is hiervan een goed voorbeeld. Zo verplichtte deze wet de werkgevers
om zich voor hun personeel te verzekeren bij de Rijksverzekeringsbank, maar
tegelijk werd het de patroons mogelijk gemaakt om de verzekering af te sluiten bij
andere instellingen (bijv. van de patroons zelf). Han van der Horst geeft het als een
typerend staaltje van Hollandse compromissen, die onwillekeurig doet denken aan
de woorden die Kuyper in die tijd regelmatig gebruikte tijdens zijn parlementaire
redevoeringen als hij het had over ‘het waterpeil in onze polder’ (Van der Horst: 72).
In hoeverre de staat taken moest uitvoeren of in hoeverre de betrokken maatschappelijke
partijen met de uitvoering moesten worden belast, was een vast thema dat
bijvoorbeeld ook al centraal stond op het Eerste Christelijk-Sociaal Congres van 1891,
waarin gesproken werd over oprichting van de Kamers van Arbeid ter bevordering
van de arbeidsvrede. 16
35 ja ar wrr
47