Op steenworp afstand - Oapen

Mees, O. van Rees en J.L de Bruyn Kops. De oprichting van de vereniging was overigens
pas mogelijk geworden door de Grondwet van 1848 en de wet van 1854 die het
oprichten van verenigingen slechts toestond onder goedkeuring van de minister van
Justitie (!); deze goedkeuring werd in 1862 verkregen. De vereniging en vooral haar
woordvoerders, onder wie De Bosch Kemper, De Bruyn Kops en later Vissering, waren
drijvende krachten achter de bevordering van de statistiek op nationaal niveau.
Door het opheffen van het ambtelijke bureau in 1878 werd de vereniging uitgedaagd;
al haar ijveren voor een voorziening op staatsniveau leek voor niets geweest. Tegen
deze achtergrond besloot zij nog in datzelfde jaar om op eigen kosten een particulier
instituut op te richten voor statistisch onderzoek en advies. Het bestaan van het particuliere
instituut kwam het rijk overigens niet slecht uit, want het bood een extra
reden om van heroprichting van een ambtelijk bureau af te zien met als argument dat
men, in de woorden van minister van Binnenlandse Zaken, Mackay, “zulke bewerkingen
beter kon overlaten aan de coryphaën der statistische wetenschap dan aan een
bureau van eenig Departement van Algemeen Bestuur”. 9
Openbaarheid, onafhankelijkheid en internationalisering
De vrij moeizame verhouding tussen de staat en de statistiek in het grootste deel van
de 19 de eeuw kende verschillende aspecten. De openbaarheid van de gegevens was
een eerste probleem. Zo openbaar als publicaties van de vereniging waren, zo geheim
waren lange tijd de gegevens die de staat verzamelde. De staatsman G.K. van Hogendorp
had in 1819 al gesteld dat “de echte gronden van de Huishouding van Staat niet
algemeen gekend kunnen worden zonder het openbaar maken van vaste berigten,
daar de geesten dan op zullen scherpen, en daar elk dan zoo lang over redeneren en
schrijven, tot er een nationaal gevoelen uit oprijze, hetwelk de algemene welvaart
bevorderen kan en allen tegenstand overwinnen kan”. 10 Na de ‘omwenteling’ van
1848 nam de druk toe om tot openbare statistiek te komen door een openbaar genootschap,
naar het voorbeeld van de Britse Royal Statistical Society. Verschillende
lokale Maatschappijen voor Kunsten en Wetenschappen, het Landbouwkundig Congres
en de Maatschappij ter bevordering van de Geneeskunst hielden er rond die tijd
pleidooien voor. Dat deden ook Von Baumhauer en Vissering in De Gids van 1849.
De laatste formuleerde het aldus:
“de tijd van geheimhouding in de zaken van het staatsbestuur is voorbij; de veranderde
inrichting onzer staatsinstellingen dwingt de regering meer en meer
tot openbaarheid, de natie tot kennisneming. Statistiek is de grondslag dier
openbaarheid, en met iederen dag zal zich de behoefte aan statistieke kennis
krachtiger doen gevoelen.” 11
35 ja ar wrr
2