Op steenworp afstand - Oapen

op s t een wor p
a f s ta n d
48
Deel I - Monopolie Raad van State doorbroken
In 1914 brak de Eerste Wereldoorlog uit. Historici zien dat vaak als de definitieve
afsluiting van de negentiende eeuw. Nadat de overheid zich eerst kon beperken tot
structuurwetten en vervolgens tot het opleggen van regels aan particulieren die deze
zelf moesten uitvoeren (bijv. de eerste veiligheidsvoorschriften voor de arbeid), was
zij zich steeds vaker gaan bemoeien met het treffen van preventieve maatregelen
(bijv. Woningwet). Bij de Ongevallenwet ging ze voor het eerst de Rubicon over
door een eigen publiekrechtelijke voorziening in het leven te roepen. Dit bleef echter
lange tijd een uitzondering. Pas veel later gaat de overheid sneller uit zichzelf zorgen
voor aanvullingen, als particulieren geen initiatief nemen of als de voorzieningen
niet landelijk dekkend zijn, terwijl de overheid gelijke toegang voor alle burgers wil
garanderen.
De ontwikkeling van de adviesfunctie
Van der Pot en Donner (1968) schrijven in hun Handboek van het Nederlandse Staatsrecht
over het ontstaan van de adviescolleges het volgende:
“Rond de wisseling van de negentiende en twintigste eeuw was het nog wel mogelijk
om in de Raad van State één of meer deskundigen bijeen te brengen voor de
terreinen waarvoor ministeriële departementen waren ingesteld. Naarmate de overheidstaak
zich uitbreidde en tevens dieper doordrong op allerlei terreinen en van het
openbare leven, nam echter de behoefte toe aan speciale colleges en commissies van
tijdelijke of blijvende aard met een deskundigheid met betrekking tot één bepaalde
enger omlijnde materie. Daarnaast vormen zulke colleges ook wel een soort vertegenwoordiging
van de voornaamste belanghebbenden bij bepaalde overheidsactiviteiten,
hetzij om het bestuur van raad te dienen hetzij om te stimuleren.” 17
Deskundigheid was inderdaad een belangrijke behoefte waarin door externe adviseurs
kon worden voorzien. Wellicht beter moest worden voorzien, want de departementen
waren lange tijd onbemiddeld, erg klein en eenzijdig samengesteld (hoge
ambtelijk functies waren bovendien slechts voor weinigen – mensen met enig eigen
vermogen – weggelegd alleen al door de ‘karige’ traktementen). Veel inhoudelijke
kennis van de staat en de samenleving waarvoor de wetten nog slechts een stucturerende
betekenis hadden, was er niet en was aanvankelijk ook niet nodig. De meeste
kennis van de samenleving zat in de overheidsorganisatie nog bij de inspecteurs,
zoals de inspecteurs van het onderwijs (vanaf 1806) en die van Waterstaat die in alle
provincies aanwezig waren, maar die inspecteurs zaten veelal elders in het land en
hadden geen dagelijks contact met Den Haag (het hele bestuurssysteem was trouwens
nog erg Frans, met een centraal gezag en ‘rijksheren in de provincies’ die daar
door de staat waren benoemd om toe te zien op de juiste uitvoering van de staatswetten;
in 1813/1815 bij de stichting van het Koninkrijk waren de gebruiken overge-
35 ja ar wrr