Uluslararası İnsancıl Teamül (Örf ve Adet) Hukuku - ICRC

Kural 99 - Özgürlükten mahrum bırakma
391
‹nsan Haklar› Sözleflmesi, bir kiflinin özgürlükten mahrum b›rak›lmas›na temel
oluflturabilecek gerekçeleri saymaktad›r298 . Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar›
Komitesi, Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesi’nin (ola€anüstü haller
hakk›ndaki) 4. maddesine iliflkin Genel Gözlem’inde, taraf Devletlerin « insanc›l
hukuku ya da uluslararas› hukukun buyurucu normlar›n› ihlal eden eylemleri,
örne€in (…) özgürlükten keyfi olarak mahrum b›rakma eylemlerini hakl› k›lmak
üzere » ola€anüstü hali « hiçbir surette » gerekçe gösteremeyeceklerini beyan
etmifltir299 . Keyfi olarak tutuklama ya da gözalt›na alma yasa€› baflka uluslararas›
belgelerde de yer almaktad›r300 .
Özgürlükten mahrumiyetin geçerli bir gerekçeye dayanmas› gereklili€i, hem
özgürlükten mahrumiyete götüren ilk sebebe, hem de gözalt› halinin sürdürülmesine
iliflkindir. Kanunen öngörülmüfl sürenin ötesine uzayan bir gözalt› hali, kanunilik
ilkesinin ihlalini oluflturur ve keyfi gözalt› ile eflde€erlidir. Bu husus, cezalar›n›
çekmelerine301 , ya da beraat etmelerine302 veya sal›verilmeleri emredilmifl olmalar›na303
ra€men hala gözalt›nda tutulan kiflilere iliflkin davalarda Birleflmifl Milletler
‹nsan Haklar› Komitesi ve Afrika ‹nsan›n ve Halklar›n Haklar› Komisyonu
taraf›ndan teyit edilmifltir.
Usule iliflkin gereklilikler
Cenevre Sözleflmeleri’nin benimsenmesinden beri, uluslararas› insan haklar›
hukuku, özgürlükten keyfi olarak mahrum b›rakma uygulamalar›n› engellemek
üzere gerekli k›l›nan usuller alan›nda kayda de€er bir geliflme göstermifltir. ‹nsan
haklar› hukuku i) tutuklanan her kifliyi tutuklanma sebepleri hakk›nda bilgilendirme
yükümünü, ii) bir suç ifllemekten dolay› tutuklanan her kifliyi en k›sa sürede hâkim
önüne ç›karma yükümünü ve iii) özgürlükten mahrum b›rak›lm›fl her kifliye, gözalt›na
al›n›fl›n›n kanuna uygunlu€una itiraz etme imkân›n› tan›ma yükümünü (habeas
corpus talebi tabir edilen usul) öngörmektedir. Belli bafll› insan haklar› antlaflmalar›nda
ayr›k hallere konu olamayacak hükümler aras›nda, i) ve ii) harfleriyle ifade
298 Avrupa ‹nsan Haklar› Sözleflmesi (1950), madde 5, par. 1; ayr›ca Bkz. Birleflmifl Milletler ‹nsan
Haklar› Komitesi, Genel Gözlem no: 8 (Uluslararas› Medeni ve Siyasi Haklar Sözleflmesi’nin 9.
maddesi) (ibid., par. 2644) (“özgürlükten keyfi olarak mahrum b›rakma yasa€›, cezai anlamda suçlar
ya da, örn. zihin hastal›klar›, serserilik, uyuflturucu ba€›ml›l›€›, e€itim tedbirleri, göç denetimi
vs. söz konusu olsun, bütün özgürlükten mahrum b›rakma hallerine uygulanmaktad›r.”).
299 Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Komitesi, Genel Gözlem n° 29 (Uluslararas› Medeni ve Siyasi
Haklar Sözleflmesi’nin 4. maddesi) (ibid., par. 2645).
300 Örn. bkz., ‹nsan Haklar› Evrensel Bildirgesi (1948), madde 9 (ibid., par. 2526).
301 Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Komitesi, García Lanza de Netto Uruguay’a karfl› vakas› (ibid.,
par. 2646); Afrika ‹nsan›n ve Halklar›n Haklar› Komisyonu, Pagnoulle Kamerun’a karfl› vakas›
(ibid., par. 2649).
302 Afrika ‹nsan›n ve Halklar›n Haklar› Komisyonu, Constitutional Rights Project (Anayasal Haklar
Projesi) Nijerya’ya karfl› vakas› (ibid., par. 2651).
303 Birleflmifl Milletler ‹nsan Haklar› Komitesi, Torres Ramírez Uruguay’a karfl› (ibid., par. 2647).