Paun Es Durlic Rumânjii na zálasku sunca - Româńii în apus de soare

Paun Es Durlić
cu istok-zapad „namontiraˮ kompletna preobuka (od obuće do kape ili marame, u
zavisnosti od pola pokojnika). Položaj odeće je isti kao i položaj pokojnika u grobu,
(ku faca kîtra rîsarit =„licem prema istokuˮ). Južno (desno) od ponjave, stavi se belo
platno i po njemu rasporede naročito izrađeni kultni hlepčići, tzv. zakuanje („zakoniˮ),
među kojima se, kao obavezni, nalaze kolači suarilji i luna („sunceˮ i „mesecˮ).
Po jedna žena stane kod svakog ugla ponjave i okrene se prema istoku. Žena koja
izgovara marturiju stoji takođe s desne strane, ali ona je u toku obreda okrenuta
prema Suncu. U ruci drži žrtveni kolač marturiju, 4) u koji je ubodena sveća, a pored
sveće, u uspravnom položaju, utisnut je i jedan novčić, kojim se plaća rugamînće la
Suare, să luminje cualjilji („molepstvije Suncu, da osvetli odeloˮ). Kad se uveri da je
sve na svom mestu, ova žena upali sveću, podigne pogled ka Suncu i, prekrstivši se
tri puta, kaže: O, Duamnje ažută, ajde sî śjarem mărturija! („O, Bože pomozi, hajde
da izmolimo 5) marturiju!ˮ). Na taj znak, žene hvataju ponjavu za krajeve i dižu je ka
Suncu (arunkă cualjilji la Suare - „dobacuju odelo Suncuˮ). Dok one tako drže odeću,
ona žena izgovara tekst marturije. Kad završi, ponjava se spušta na zemlju da bi
se nanovo dizala i spuštala prilikom drugog, odnosno trećeg ponavljanja. Dužina i
sadržina molitve varira od slučaja do slučaja, ali, na osnovu brojnih zapisa s terena
(od kojih ovde u prilogu dajemo dvadesetak odabranih primera), u njoj uočavamo:
a) inicijalnu formulu, b) medijalni deo i v) finalnu formulu.
Evo kratkih prikaza sadražaja naznačenih delova.
a) Inicijalna formula marturije. Molilja se najpre obraća određenom krugu
božanskih entiteta, sa zahtevom da se oni, kao svedoci, uvere u izvršenje obreda
i da, udruženim snagama, izvedu pokojnika sa „onogˮ na „ovaj svetˮ kako bi lično
preuzeo odelo, vodu, svetlo, odnosno ono što je za njega pripremljeno.
Tipična početna fraza glasi: Suare, fracîjuare, să fij marturije („Sunce, brate,
budi svedokˮ), iza koje obično sledi naznaka vrste obreda i ime pokojnika kome se
priređuje (npr. pi kum nuoj dăm cualjilji đi pomană la [kutare šî kutare], „kako mi namenjujemo
odeću [tome i tome]ˮ). Samo smo u Brnjici zabeležili slučaj da se umesto
Sunca poziva Mesec: Lună, suoră bună („Luno, dobra sestroˮ), 6) a među nekim
primerima iz Gornjeg Poreča i Homolja nalazimo odmah na početku apostrofiranje oba
nebeska tela: Suare, fracîjuare, šî Lună, suoră bună! („Sunce, brate, i Luno, dobra sestro!ˮ).
7) Posle ovoga uvoda, koji, kao što vidimo, nije svuda ujednačen, sledi deo
marturije koji u svim zabeleženim primerima ima istovetnu strukturu, ali različite
sadržaje. Tako se, kao sledeći svedoci obrednog čina, pozivaju tuaće stîăljilji šî luśja-
4) Marturijski kolač (kolaku lu marturije) je najčešće okruglog oblika, sa obručem (žuardă,
gard) od uvijenog testa, na kome je u pravilnim razmacima nožem usečeno sedam ureza koji predstavljaju
sunčeve zrake.
5) Za obredni čin najčešće se koriste izrazi: śjarem (akcenat na „a”; „tražimoˮ), prinđem (akc. na
„e”; „hvatamoˮ) i rugăm (akc. na „muklom a”; „molimoˮ). Žena koja izgovara molitvu nema nikakav
poseban obredni naziv.
6) Vlasi spadaju u onu grupu naroda u čijim se mitologijama Mesec poima kao žensko a Sunce
kao muško biće.
7) Vidi ovde u prilogu primere br. 7, 14 i 18.
328