Paun Es Durlic Rumânjii na zálasku sunca - Româńii în apus de soare

Paun Es Durlić
još veća, jer je književni rumunski polovinom XIX veka prošao kroz fazu tzv. reromanizacije,
koja ga je mnogo približila zapadnim uzorima: italijanskom i francuskom,
a udaljila od govora muntenskih seljaka, kao i rumunskih seljaka uopšte. Da
ne pominjemo koliko se književni jezik inače udaljava od govora sela, zbog potrebe
da razvije termine za razne oblasti kao što je medicina, pravo, nauka, tehnika i dr.
Zato mi sve vreme kad govorimo o vlaškom jeziku, moramo imati u vidu isključivo
poređenje govora Vlaha seljaka sa srpske strane, i Rumuna seljaka sa rumunske
strane. Poređenje vlaških narečja, u stanju u kome se danas nalaze, sa književnim
rumunskim, naročito onim koji čujemo, vidimo ili čitamo u rumunskim medijima,
nedopustiv je laicizam koji ima ozbiljne posledice. To poređenje se koristi u političkim
kuhinjama istočne Srbije da bi se „argumentovano” dokazalo kako Vlasi i
Rumuni nemaju nikakve veze, i što je najtužnije, da zajedničke veze nikad nisu ni
imali! Na taj način se, pre svega, uništava mogućnost bilo kakve komparacije, a ona
je, kao što se zna, srce svakog ozbiljnog naučnog postupka.
Ako Carani nekako i mogu razumeti rumunski književni zbog blizine Rumunije
i relativne bliskosti oltenskog i muntenskog dijalekta, za centralne i zapadne
Vlahe ovaj književni jezik je gotovo u potpunosti stran! Zbog toga se ne može prihvatiti
teza da je rumunski književni jezik maternji jezik naših Vlaha, jer tu funkciju
strani jezik ne može da vrši. Narečje naših centralnih Vlaha, to jest govori Porečke
i Crne Reke lingvistički se svrstavaju u banatski subdijalekat, ali je indikativna velika
sličnost sa govorom Rumuna u reonu Pojana Ruske i masiva Godeanu (koja
se nalazi tačno na tromeđi Banata, Oltenije i Erdelja), što se može videti iz studije
Vajgandovog doktoranta Josefa Popovića „Rumanische dialekte”, koja je objavljena
u Haleu 1905. Sa ovom oblašću, koju Popović naziva „Hunyader komitat” postoje i
druge podudarosti od kojih ću navesti neke, koje je povezuju sa Gornjim Porečom.
Prvi primer. Sticajem okolnosti, prva pesma koju sam snimio kad sam počeo
da se bavim terenskim radom, bila je „Sus în sus, la đalu Śernji” (v. pesmu 41) od
baba Sofije Lazarević iz Blizne u Gornjem Poreču. Baba nije umela da mi objasni šta
znači „Śernji” u prvom stihu. Tek mnogo kasnije sam shvatio da je reč o reci Černi, a
sintagma „đalu Śernji” jasno ukazuje na istoimenu planinu sa čijih se padina slivaju
potocu u Černu. Reke Černa i Tamiš čine koridor na granici Oltenije i Banata, koji
vezuje Pojanu Rusku sa Miročkim platoom i Porečkom Rekom.
Drugi primer. Još iz detinjstva sam znao da nas seljake iz okoline Majdanpeka,
tamošnji Bufani podrugljivo zovu „Gugă”, i da su bufanska deca za našim dedovima
vikali „Guguljan ku trajsta golă” („Guguljan sa praznom torbom”). Predrasudu o
„Guguljanima” Bufani su u Majdanpek doneli iz banatskih rudnika, u koja su prešli
u ranijim vremenima iz rudnika u severozapadnoj Olteniji. Sve skupa to spada u
areal južnih Karpata, tačnije u okrug Karaš-Sverin, u okviru koga ovde dominira
masiv Godeanu sa mističnim vrhom Gugu. Na njemu svoja stada napasaju Gugulani,
A. A pljekat pizda pi parău,
Pula spunje: „Mjerg šî jeu!”
„Fuź đ-aśija, mac umflat,
Kî će-ngit njirugumat!”
B. Pljekă pizda pe părîu,
Pula dzîśe: „Mjerg šî jeu!”
„Mjerź la boala, mac umflat,
Jo će-ngit njerumegat!”
42