Tirade. Jaargang 47 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

27
ving van haar benen, hoe voelde dat allemaal?’ En zo, terwijl je deze prachtige,
zinnelijke zinnen leest, komt dat verlangen van Franz K. steeds dichterbij, je wordt
als lezer de kleine Dutschi.
Maar wacht eens even! Dutschi is toch een meisje, geen hond, geen dier? Nee,
maar ze is wel een baasje, en hoe, de honden uit de straat komen op haar af als bijen
op honing. Zij schept de voorwaarde voor Franz K. om hond te zijn, zij maakt een
versmelting mogelijk tussen baas en hond, één zijn ze, en dat betekent voor Franz
het ondergaan van een geluk. Het betekent voor hem namelijk het uitschakelen van
zichzelf, hij overschrijdt de menselijke begrenzing. Niet om de kick, de metamorfose
is geen doel op zichzelf, het is voor Franz een middel om eindelijk eens verlost te
raken van, ook hij, zijn schaamte en schuld, van zijn beknellende beperkingen. Hij
had een hekel aan zijn eigen lichaam, vertelt Dutschi in een terugblik in het verhaal:
‘hij zei op een keer tegen me: ik schaam me voor grote vrouwen omdat ik zo mager
ben, en ook eens: ik ben veel te mager voor de liefde.’
In Al lang geleden, Van Maanens tweede en nog altijd schitterende roman uit 1956,
doen er nog geen honden geen dieren mee, maar de gedaanteverandering is wel al
waar het om draait. Wat gebeurt er met je als je blijft wie je bent? is de vraag die
door het boek spookt. Je zult een Theo Kemp worden, een man die in de oorlog
feilloos wist wie goed was en wie fout, die een moreel kompas had dat hem van pas
kwam bij zijn ondergrondse werk, maar later, een decennium na de oorlog, dat kompas
niet kon bijstellen. Wat eens zijn kracht was, is nu zijn zwakte, staat in de roman,
met als gevolg dat hij niets of niemand nog begrijpt, hij staat helemaal alleen. De
joodse Mirjam, zijn tegenpool met wie hij in het verzet zat, heeft na de oorlog haar
lot opnieuw bepaald ‘zonder zich door het verleden te laten richten’, zoals zij zelf
zegt. Ze denkt: ‘Iedereen veranderde; een gevoel dat eens een drijvende kracht was
kon later een rem worden, en het was zaak dat tijdig te beseffen.’ Zij realiseert zich,
en handelt er ook naar, dat je keer op keer positie moet bepalen omdat het leven
voortdurend van positie verandert. Ze beseft de noodzaak van de metamorfose.
Hier, in Al lang geleden, is de gedaanteverwisseling nog een mentaliteit. Pas in
later werk schept de schrijver de literaire vrijheid om, als een moderne Ovidius, zijn
personages daad werkelijk van hun oude huid te bevrijden. Pas dan ook wordt de
schrijver losser in stijl, laat hij de associatie toe, laat de verbeelding op zoek gaan
naar de schemerzone van het bestaan, naar het gebied van de poreuze grenzen, waar
mens dier kan worden en andersom,
Tirade. Jaargang 47