Tirade. Jaargang 47 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

28
waar meer mogelijk is dan in het domein van het harde daglicht. In dat latere werk
is de suggestie sterker dan de feiten, vermoedens hebben de overhand op zekerheid.
Hoe uiterst precies en overwogen Van Maanen ook schrijft, onder die oppervlakte
van stilistische beheersing woedt een dionysische kracht, een kracht die een totale
ontregeling veroorzaken kan. Het is een bizar misverstand dat deze schrijver tot de
belegen auteurs wordt gerekend.
Een van de meest onthutsende bundels in zijn oeuvre is Vertelde tijd (1994). Uit de
verhalen klinkt flink wat geblaf, gekrijs en gebrul op. Luister naar ‘Van hogerhand
(Tekst van een verzwegen toespraak)’, waar een hoogleraar rechtsfilosofie eindelijk
de vrouw wordt die hij al zo lang verlangde te zijn. Wanneer de gedaanteverwisseling
zich heeft voltrokken, verliest hij zijn spraakvermogen en stoot hij geluiden uit die
het midden houden tussen ‘janken en blaffen’. De man is, zoveel is duidelijk, in de
ogen van de mensen die hem omringen doodziek en heeft hulp nodig, maar in eigen
ogen heeft hij eindelijk zijn ‘ware gedaante’ aangenomen en dat bovenmenselijk
geluk laat zich niet in mensentaal uitdrukken. Die twee perspectieven laat Van Maanen
tegelijkertijd zien: we horen blaffen én janken, er is geluk én pijn, want op het moment
dat de hoogleraar (specialist van regels en wetten) het beperkende opheft, valt hem
de tragiek van de eenzaamheid toe: hij is buiten de kaders van de werkelijkheid
beland.
‘Bespraakte dieren’ uit diezelfde bundel gaat nog een stap verder in het
hallucinante. Er treedt een mismaakte dwerg op die Adam heet. Adam: we zijn
gewaarschuwd. Het meisje Ibbi valt als een blok voor hem, want hij is een wonder
als het gaat om het leveren van fysiek genot, hij beroert haar lichaam alsof hij ieder
deel ervan door en door kent. ‘Bij alles wat hij onderneemt is hij stil en rustig, ze
hoort hem niet, ze ziet hem niet, ze voelt hem, huiverend in golven van genot en
verlangen voelt ze hem met langzame, geduldige en trefzekere bewegingen bezig
zijn. Eerder dan zijzelf weet hij wat ze wil, hij kent haar liefste en geheimste wensen,
zo mismaakt als hij is is hij de volmaakte minnaar. (...) Haar lust is de zijne.’ Aan
het einde van het verhaal dient zich de schrikwekkende onthulling aan: Adam trekt
voor de spiegel zijn kleren uit en wat dan voor onze ogen verschijnt is een
hermafrodiet. Adam, de Eerste Mens. In dit barokke en uitzinnige verhaal presenteert
Van Maanen een kunstmatig paradijs waarin het dubbelslachtige of dubbelzinnige
de dienst uitmaakt. Hij is ‘variant van de soort zoals die volgens de legende bestond
voordat de goden, bevreesd voor zijn almacht, hem in twee helften spleten, gedoemd
elkaar levenslang te zoeken om in liefde te worden
Tirade. Jaargang 47