Tirade. Jaargang 47 - digitale bibliotheek voor de Nederlandse ...

644
Rudolf en Maurits Escher onderhielden gedurende dertig jaar een correspondentie
over de ernstige zaken uit het dagelijkse leven. Ze namen onderwerpen uit hun beider
vakgebied onder de loep en bespraken de overeenkomst en discrepantie tussen muziek
en beeldende kunst. Twee opdrachten voor samenwerking aan gemeenschappelijke
projecten vormden de aanleiding tot het geven van exposés over thema's als herhaling,
beweging, veranderingen in geometrische patronen en in muziek, tijd en tijdsbeleving.
Al vanaf het begin van deze briefwisseling, die als boek onder de titel Beweging en
metamorfosen uitgegeven is, bestond er een controverse tussen beide Eschers.
Wanneer Maurits in een essay een vergelijking wil trekken tussen ritmische structuren
zoals die tot uiting komen in de verschillende maatsoorten en de symmetrische, om
hun assen draaiende, begrensde vormstructuren in zijn beeldverhalen, vraagt hij
Rudolf zijn mening te geven over punten van overeenkomst. Diens antwoord pakt
anders uit dan verwacht: het wordt een doorwrochte verhandeling over de
onvergelijkbaarheid. Het voornaamste argument dat Rudolf aanvoert is dat muziek
haar eigen tijd genereert, haar eigen duur schept, los van de organische tijd, de
kloktijd, waarin een beeldend kunstwerk als vaststaand gegeven zijn plaats gevonden
heeft. De ontwikkelingsgang in muziek, van verleden via het heden naar toekomst,
is volgens hem niet te vergelijken met ‘kant en klaar visuele patronen’. In de
beeldende kunst laten de statische figuren op het platte vlak zich met het oog
‘afgrazen’. De beweging wordt gesuggereerd door de blik van de kijker, tot er een
totaalbeeld ontstaat dat wordt stilgezet. In de muziek is beweging een wezenlijk
bestanddeel. Melodische en ritmische figuren planten zich hoorbaar voort op de
golfslag van de maten.
In het begin van de twintigste eeuw ontvouwde zich tussen de schilder Wassily
Kandinsky en de componist Arnold Schönberg een vergelijkbare briefwisseling. Ook
deze twee kunstenaars zochten contact met elkaar om tot een samenwerkingsverband
te komen. Bij hen kwamen in de vergelijking van beeldende kunst en muziek dezelfde
onderwerpen aan de orde zoals verschuivingen in geometrische patronen, tijd, duur
en beweging. De beide Eschers begonnen vanuit een vermeende overeenkomst maar
eindigden in een bestrijding van elkaars kunstopvattingen. De correspondentie van
Kandinsky en Schönberg is een neerslag van een grote verwantschap in opvattingen
over de constructie, vorm en inhoud van een kunstwerk en de versmelting van
beeldende kunst en muziek als essentieel overeenkomstige uitdrukkingswijzen.
Schönberg schreef dat hij gebaren, bewegingen, kleuren en
Tirade. Jaargang 47